Navigation – Plan du site

AccueilNuméros17A comme Andrea AlciatoAlciati Poetae, Philargyrus comoediaActus secundus, Scena prima

A comme Andrea Alciato
Alciati Poetae, Philargyrus comoedia

Actus secundus, Scena prima

Atto secondo, Scena prima

Texte intégral

Philargyri umbra, Genius, Mercurius
Ombra di Filargiro [Fil.], Genio [Ge.], Mercurio [Mer.]

  • a v. 515: prius succurre in textu scriptum legitur succure, deinde altera littera r supra lineam add (...)

  515   Ph. Succurrea, succurre! affer opem! Tota en tremo
           [Fil.] Vienimi in soccorso, vienimi in soccorso! Aiutami! Ecco, tremo tutta

  • 1 tremo et horreo: cfr Sen.Ag. 883 (horreo atque animo tremo).

  516   Et horreo1. Succurre ! Viden ut bellua
           E ho paura. Vienimi in soccorso! Vedi come questa belva

  517   Atrox, hiatu maximo, pallens fame
           Terribile, con una gran bocca aperta, pallida per la fame

  • 2 curviunguis: cfr Graec. γαμψώνυξ (Diction. Graec.s. v. γαμψώνυξ habens ungues curvos).

  518   Et curviunguis, impetum in me praeparat2?
           E con unghioni ricurvi, prepara un attacco contro di me?

  519   Ge. Noli timere! Mox eam ipse abegero.
           [Ge.] Non aver paura! Tra poco la manderò via io.

  • 3 tu tange terram: cfr Albuc.ad l.

  520   Tu tange terram stringe vel ferrum manu3
           Tu tocca terra o tocca ferro

f. 13r

  • 4 despue: cfr Varr.R. 1. 2. 28; Tib. 1. 2. 56; Plin.N. H. 24. 172; 27. 13; 28. 35s.

  521   Abusque penitis faucibusque despue4.
           E sputa dal più profondo della gola!

  • 5 Scandavia: cfr Albuc.ad l.

  522   Recede, larva, recede! Abi ad Scandavia5,
           Vai via, fantasma! Vattene in Scandinavia,

  • 6 Empusa: Graec. ῎Εμπουσα: cfr Aristoph.Ra. 293; Schol. in Aristoph. l. l.; Suid. s. v. ῎Εμπουσα; Era (...)

  523   Empusa! te adiuro, per Horcum et Cerberum6!
           Empusa: ti scongiuro per l’Orco e Cerbero!

  524   Ne huic molesta sis animae aut praeiudices
           Non esser molesta a quest’anima o non dare un giudizio,

  • 7 ante tribunal Aeaci: cfr Sen.Apoc. 14. 1 (ducit illum ad tribunal Aeaci).

  525   Quiquam, priusquam ante tribunal Aeaci7
           Prima che io non l’abbia posta davanti

  526   Illam statuero. Haud hoc severi iudices
           Al tribunale di Eaco. Neppure dei giudici severi permetterebbero

  • 8 indicta causa: cfr Cic.Verr. 2. 2. 75; Liv. 1. 51. 9.

  527   Concesserint, ut aliquis indicta reus8
           Che qualcuno debba subire senza difesa

  528   Causa ultioni subiaceat potentium,
           La punizione dei potenti,

  529   Plerumque quamvis fecerint id impii:
           Benché molto spesso l’abbiano fatto dei (giudici) empi:

  • b v. 530: versus in margine dextro legitur, priore Sidericus sic occidit, sic et Linus, qui in textu (...)
  • 9 [appeso (alla corda?): il testo latino pependit è stato interpretato come riferito all’impiccagion (...)

  530   Summanus ita pependit, ita cecidit Linusb.
           Summano così stette appeso (alla corda?)9, così cadde Lino.

  531   At tu profundos umbra quae vides specus,
           Ma tu, ombra, che vedi gli antri profondi,

  532   Descende; manes hinc iter frequentius
           Scendi; da qui è più battuto il cammino

  • 10 Patritii puteum: cfr Albuc.ad l.

  533   Est ad silentes: Patritii puteum vocant10.
           Verso i Mani silenziosi: lo chiamano il pozzo di San Patrizio.

  534   Ph. An ille de quo Audentius tot fabulas
           [Fil.] È quello di cui Audenzio ha raccontato tante storielle

  535   Narravit Alphonso? Licet si temporis
           Ad Alfonso? Anche se si può prestar fede

  536   Nostri Meroni credere, haud accessero:
           Al Merone dei nostri tempi, non mi avvicinerò:

  • 11 cloaca: cfr Plaut.Cur. 124; Sen. Contr. 3 pr. 16. Meroni (v. 536): scil. Maroni (cfr Albuc. ad v. 5 (...)

  537   Cloaca nimium sordet haec Hybernica11.
           Questa cloaca irlandese è troppo squallida!

  538   Ge. Flecte ergo cursum! eamus ad Tyrrhenicum
           [Ge.] Prendi allora un’altra strada: andiamo all’antro

  • 12 antrum Sibillae: cfr Verg.Aen. 6. 11s.; Albuc.ad l.

  539   Antrum Sibillae, quo locus nullus fuit12
           Tirreno della Sibilla, del quale nessun luogo fu

  540   Adulterandis aptior pecuniis.
           Più adatto per falsificare moneta.

  • 13 meatus scrupeos: cfr Verg.Aen. 6. 238.

  541   Illinc Averni per meatus scrupeos13,
           Da lì attraverso i percorsi rocciosi dell’ Averno,

  542   Per caeca noctis ibimus tuti loca.
           Andremo sicuri per i luoghi ciechi della notte.

  543   Pervenimus iam. Ne time! Descendito!
           Siamo già arrivati. Non aver paura! Scendi!

f. 13v

  • 14 nate Maia: cfr Hor.Serm. 2. 6. 5; Manil. 2. 943.

  544    O nate Maia, numen ambiguum poli14
           O nato da Maia, nume ambivalente e del cielo

  • 15 adamantinam… ianuam: cfr Verg.Aen. 6. 552.

  545   Et inferorum, Mercuri, heus adamantinam15
           E degli inferi, o Mercurio! Ehi! Apri, per favore,

  546   Reclude, quaeso, ianuam pande et fores!
           Le porte d’acciaio e schiudi i battenti!

  • 16 sponte patent venientibus: cfr Verg.Aen. 6. 127 (noctes atque dies patet atri ianua Ditis).

  547   M. Haud est opus: nam sponte patent venientibus16.
           [Mer.] Non c’è bisogno: si aprono infatti da sé a chi arriva.

  548   Ingredere! At haec quaenam umbra? Ge. Quasi non noveris,
           Entra! Ma chi è quest’ombra? [Ge.] Come se non la conoscessi,

  549   Qui sis deus. M. Philargyri est, ut arbitror,
           Tu che sei un dio! [Mer.] È (l’ombra), credo, di Filargiro:

  550   Cui ipse semper affui in negotiis,
           L’ho sempre aiutato negli affari,

  551    Cum me invocaret, nunc dolosi nomine,
           Quando mi invocava ora con il nome di imbroglione,

  • 17 lucrionis: ut nomen personae cfr Petron. 60. 9 | cati: cfr Plaut.Mo. 1142.

  552   Nunc lucrionis, nunc rapacis, nunc cati17,
           Ora di guadagnone, ora di rapace, ora di astuto,

  • 18 versipellis: cfr Plaut.Am. 123; Petron. 62. 13; Apul.Met. 2. 22.

  553   Nunc versipellis et quae alia complurima18
           Ora di cambiapelle e con quanti altri nomi mai

  554   Dedit vetustas Graecia et mendax mihi.
           Mi ha chiamato l’antichità e la Grecia bugiarda.

  555   Ph. Scis, Mercuri, scis nemini me coelitum
           [Fil.] Lo sai, Mercurio, lo sai che a nessuno dei celesti

  556   Aeque fuisse addictum, et ut pinguissimas
           Io fui più devoto e come io ti abbia sacrificato

  557   Tibi sacrificarim semper ipse victimas,
           Sempre vittime molto pingui,

  • 19 incoenem: cfr Albuc.ad l.

  558   Odore quarum, ne cubitum incoenem pater19
           Con l’odore delle quali io feci in modo che tuo padre

  559   Te truderet, providi. Age ergo! sis memor
           Non ti mandasse a letto senza cena. Su dunque! Ricordati

  560   Ut me adiuves! M. Atqui memoria hoc optime
           Di aiutarmi. [Mer.] Eppure mi ritorna benissimo

  • c v. 561: te supra lineam add.

  561   Mihi suggerit lignis tuis tec ut parceres
           In mente che per risparmiare la tua legna

  562   Meam rapuisse olim statuam, cum diceres:
           Rubasti una volta la mia statua, dicendo:

  • 20 frequens… scholasticus : cfr Albuc.ad l.

  563   ‘Frequens magistro doctior scholasticus’20.
           ‘Lo scolaro è più diligente del maestro’.

  564   Ph. Feci, sed hoc te ignoscere est aequum mihi.
           [Fil.] L’ho fatto, ma è giusto che tu me lo perdoni.

  565   Ge. Ignosce, quaeso, Mercuri. M. Faciam lubens:
           [Ge.] Perdonalo, per favore, Mercurio! [Mer.] Lo farò volentieri:

  • 21 Cfr Pub. Syr. Sent. 250 ed. Meyer (iniuriarum remedium est oblivio); Sen.Ep. 94. 28; Erasm.Adag. n (...)

  566   Iniuriarum optima est oblivio21.
           È ottima cosa dimenticare le offese.

f. 14r

  • 22 cymbulam: cfr Plin.Ep. 8. 20. 7; de voce cymba cfr Verg.G. 4. 197; Aen. 6. 303, 413; Isid. 19. 1. 2 (...)

  567    Eamus igitur ad Charontis cymbulam22.
           Andiamo dunque alla barchetta di Caronte.

  • 23 portitor: cfr Verg.G. 4. 502s.; Aen. 6. 297ss., 325-330.

  568   Ph. Proh, quanta turba hic ambulat! Cur portitor23
           [Fil.] Oh! Quanta folla passeggia qui! Perché il nocchiero

  569   Tot nationes submovet nec trans Stygem
           Scaccia tante genti e non le traghetta

  570   Vehit, sed illos hic sinit torquerier?
           Al di là dello Stige, ma lascia che si tormentino qui?

  571   M. Ante statutum terminum sunt milites
           [Mer.] Sono soldati, morti tutti

  572   Omnes perempti, barbari pars maxima:
           Prima del tempo stabilito, stranieri la più parte:

  573   Sunt Theutones, sunt Ascones, sunt Cantabri,
           Ci sono Tedesci, ci sono Guasconi, ci sono Spagnoli,

  • 24 Martis theatrum: cfr Hor.Carm. 1. 28. 17?

  574   Martis theatrum quos sepelit ora Insubris24.
           Che la Lombardia, teatro di guerra, tiene sepolti.

  • 25 calvaria: cfr Apul.Met. 3. 17.

  575   Ph. Quinam potis sunt noscier? calvaria25
           [Fil.] Com’è possibile riconoscerli? Sembra che tutti

  576   Eadem videtur omnibus forma et eadem.
           Abbiano lo stesso teschio e la stessa forma.

  577   M. Discrimen atquin evidens eos notat:
           [Mer.] Eppure una vistosa differenza li distingue:

  • 26 veru: cfr Tib. 1. 6. 49 (statque latus praefixa veru); Sen.Thy. 1063 (gracilique traiectus veru).

  578   Hi, quîs acuto fixus est venter veru26,
           Questi ai quali è stato conficcato nel ventre uno spiedo

  579   Sunt artotomici, blitei, sunt Ascones
           Sono i tagliapane [?], sciocchi Guasconi

  • d v. 580: Et si qua… farciminum: versus in margine ipsius scribae manu additum est, priore versu Sic (...)
  • 27 farciminum: cfr Varr.L. Lat. 5. 111; Apic. 8. 7. 4; Isid. 20. 2. 28.

  580   Et si quad nomina alia sunt farciminum27;
           E se c’è qualche altro nome di salsiccia;

  • e v. 581: sunt: supra lineam addditum | inusta: antea in usta scriptum erat.

  581   Qui sunt inustae fronti, caesis auribus,
           Quelli che hanno fronte marchiata e orecchie tagliate,

  582   Quîs ipse praesum, sunt Hiberi strenui
           Dei quali sono io il capo, sono gli Spagnoli valorosi

  583   Manu atque prompti. Ge. Ad involandum scilicet.
           E pronti di mano. [Ge.] A rubare, naturalmente!

  584   M. Oclusa sed quîs ora sunt operculis
           [Mer.] Quelli invece ai quali è stata tappata la bocca con il turacciolo

  585   Vasorum, hiare ut nec queant, sunt Theutones:
           Delle bottiglie, perché non possano aprirla, sono i Tedeschi:

  586   Nanque ebriosis, ne vomerent et caeteros
           Infatti a loro, ubriaconi come sono, affinché non vomitassero

  • f v. 587: Ne: in margine laevo additum | Ad poma sese refert πώμα in margine dextro scriptum.
  • 28 conquinarent: cfr Col. 8. 5. 20 | poma: cfr Albuc.ad l.

  587   Ne conquinarent, pomaf calcandum fuit.28
           E non sporcassero gli altri, si dovette calcare il coperchio.

  • 29 mergus… mergitur: cfr Ov.Met. 11. 790-795; Isid. 12. 7. 54

  588   Ph. Quis ille, ab undis qui velut mergus caput29
           [Fil.] Chi è quello che, come uno smergo, ora mette fuori

  589   Nunc exerit, nunc totus iterum mergitur?
           La testa dalle onde, ora tutto di nuovo vi si immerge?

f. 14v

  • g v. 590: sequitur: supra lineam add.

  590    Hem quantus illum grex sequiturg natantium!
           Quanta massa di gente che nuota lo segue!

  • 30 Thebanus… Crates: cfr Plut. Mor. 831 e-f; Diog. Laert. 6. 86; Suid. s. v. Κράτης Ασκώνδου Θηβαῖος; (...)

  591   M. Thebanus est philosophus, olim qui in mare30
           [Mer.] È il filosofo Tebano Cratete, che una volta

  592   Proiecit aurum, nunc Crates id quaeritat.
           Gettò in mare l’oro e ora lo va cercando.

  593   Eum sequuntur caeteri, praenomina
           Lo seguono gli altri che hanno il soprannome

  594   Qui fratrum habent et coenobiis sese aggregant
           Di frati: si riuniscono nei conventi

  • 31 catillant: cfr Plaut.Cas. 552; Albuc.ad l.

  595   Et pauperum cibos catillant, cum suum31
           E leccano i piatti dei cibi dei poveri, perché hanno lasciato

  596   Gentilibus ipsi liquerint patrimonium.
           Il loro patrimonio ai parenti.

  597   Si derelictae paeniteat pecuniae
           Se si pentissero dei soldi lasciati,

  598   Eos, Cratetis hic terunt vestigia.
           Qui seguono le orme di Cratete.

  599   Ph. Dic ergo quae futura cardinalium
           [Fil.] Dì dunque quale sarà la pena

  600   Poena est, honorem qui galeri coccini
           Dei cardinali, che con una grande somma di denaro

  601   Magno impetrarunt a Leone praemio,
           Hanno chiesto l’onore del berretto di porpora a papa Leone,

  602   Si nunc sui illos ambitus distedeat?
           Se ora siano dispiaciuti della loro ambizione?

  • h v. 603: Dic in margine laevo add.

  603   Dich! Anne et ipsi sunt Cratetis asseclae?
           Dì! Sono anche loro seguaci di Cratete?

  604   M. Non sunt, sed illos ambitio vivos coquit
           [Mer.] Non lo sono, ma l’ambizione li tormenta da vivi,

  605   Medio quod essent cum gradu praedivites
           Perché, mentre erano ricchi quando stavano a un grado medio,

  606   Nunc in supremo pauperes facti sient.
           Ora, giunti al grado più alto, sono diventati poveri.

  • 32 nubecula: cfr Apul.De deo Socr. 11; De mund. 8, 16.

  607   Ph. Sed quid vagantes hae volunt nubeculae32
           [Fil.] Ma che cosa ci fanno quelle nebbioline vaganti,

  608   Tenues, acutae, quas videre vix queas
           Tenui, sottili, che potresti vedere a fatica

  609   Et nescias aliquid ne sint vel id minus?
           E non sapresti se siano qualcosa o no?

  610   M. Inventa sunt Platonis haec subtilia:
           [Mer.] Queste sono le scoperte acute di Platone:

  611   Nam cum inferos petiisset et Diti patri
           Infatti, essendosi diretto agli Inferi e stando a consiglio

  612   Adesset in consilio, ei vir eloquens
           Con il padre Dite, quell’uomo eloquente lo

f. 15r

  • 33 ideas: cfr Cic.Or. 10; Sen.Ep. 58. 19; 65. 7; Apul.Pl. 1. 5s.

  613   Persuasit, ut viventium idaeas Stigem33
           Persuase a collocare le idee dei viventi

  614   Citra locaret inde nec recederent,
           Al di qua dello Stige e che non si ritirassero da lì,

  615   Venisset ad se donec umbra corporis.
           Finché non fosse venuta da loro l’ombra del loro corpo.

  616   Ph. Quaenam illa sublimis insidens subsellio,
           [Fil.] Chi è mai quell’ombra che siede alta sul seggio

  • 34 avicula: cfr Varr.L. Lat. 8. 79; Gell. 2. 29. 2s.; Apul.Met. 11. 7; Fl. 12 | garriens: de cornice c (...)

  617   Insigne cuius est avicula garriens34?
           E il cui stemma è un uccelletto che garrisce?

  618   Cornix videtur esse, quam circum strepunt
           Sembra una cornacchia, intorno alla quale strepitano

  • 35 crocitant: cfr Suet. fr. 161, p. 251, ed. Reifferscheid (corvorum crocitare, aquilarum clangere); A (...)

  619   Pulli obsequentes et benigne crocitant35,
           Pulcini omaggianti e benevolmente crocidano,

  • 36 configat… oculos: cfr Cic.Mur. 25 (cornicum oculos confixerit).

  620   Configat ipsis vellat et oculos licet36.
           Benché essa li trafigga e strappi loro gli occhi.

  • 37 mataelogus: cfr Graec. ματαιολόγος et morologus apud Plaut. Per. 49; Ps. 1264; Alciat. Lex. Plaut. (...)

  621   M. Magnus mataelogus sub Arctoa est plaga37
           [Mer.] È un gran contafrottole del nord:

  622   Hucusque tacuit qui timore fascium;
           Finora è stato zitto per paura delle verghe,

  623   Mox more certabit gigantum et evomet
           Ma ben presto, come i Giganti, lotterà e vomiterà

  624   Luem, scelesta plurium adiutus manu,
           Peste, aiutato dalla mano scellerata di più persone,

  • 38 trisulco fulmine: cfr Varr.Men. fr. 54 ed. Bücheler apud Non.s. v.sulcus, p. 448 ed. Merc. (et pate (...)

  625   Hos Iuppiter donec trisulco fulmine38
           Finché Giove con un fulmine a tre punte

  626   Feriat magistri et maximus splendor necem
           Non li colpirà, e una luce abbagliante non illuminerà

  • 39 empyreos ad cardines: cfr Graec. ἐμπύριος; Aug. Civ. 10. 57 (in aetherias vel empyreas mundi sublim (...)

  627   Illustret empyreos ad usque cardines39.
           Fino ai vertici dell’empireo la morte del maestro.

  • 40 servorum… servulus: cfr servus servorum ut titulum Romani pontificis, a Pont. Gregorio Magno primum (...)

  628   Ph. Estne ille servorum timet quem servulus40,
           [Fil.] È lui quello di cui ha paura il servetto dei servi,

  629   Qui posse redimi lustricis nos a locis
           Lui che non ritiene che noi possiamo esser riscattati

  • i v. 630: arbitratur: prior littera r supra lineam add.

  630   Non arbitraturi, esse sed bullas putat
           Dal Purgatorio, ma giudica le bolle (pontificie)

  631   Bullas nec idcirco remitti crimina,
           Delle ‘bolle’ e che perciò non siano rimessi i peccati,

  • 41 teruncio: cfr Cic.Fin. 3. 45; 4. 29; Plin.N. H. 33. 45; Maecian. 67 (Iurisprudentia Anteiustiniana, (...)

  632   Ut, quod prius vel asse vel teruncio41
           In modo che ciò che prima costava un asse

  633   Prostabat, id nunc pluribus constet minis,
           O tre once di asse, ora costa più mine,

  • j v. 634: Gregorius est aureo: In textu haec verba hoc ordine scripta erant: aureo est Gregorius; se (...)

  634   Cum vel rogandus Gregorius est aureoj
           Dato che si deve pregare San Gregorio per una moneta d’oro

  • 42 denicales: cfr Cic.Leg. 2. 55; Col. 2. 21. 5; Gell. 16. 4. 4.

  635   Vel annuas et denicales ferias42
           O far celebrare le messe annuali e in memoria

f. 15v

  • 43 centussibus: cfr Varr. L. Lat. 9. 81.

  636   Celebrare oportet integris centussibus?43
           Dei defunti a cento assi tondi tondi?

  • k v. 637: Est: in margine laevo add.

  637   M Estk ipse. Ph. Valeat rem veterator in malam!
           [Mer.] È lui! [Fil.] Vada alla malora, il volpone!

  638   Quid illa, proh ! quae foeditas! viden ut habet
           Che cos’è quella? Oh, che sozzura! Vedi come

  639   Cor alligatum et pendulum virilibus?
           Ha il cuore legato e appeso ai genitali?

  640   M. Eiusdem et hic nomismatis, sed stultior,
           [Mer.] Anche questo è del medesimo conio, ma più stolto.

  • 44 manian: cfr Cic.Tusc. 3. 11.
  • l vv. 641-642: in margine dextro additi, duobus signis obliquis indicatis.

  641   Qui fecit amens manian ex Germania44l
           Che matto! Ha fatto rifulgere questa pazzia dalla Germania,

  642   Lucere, dignus in foro nedum domi,
           Degno in piazza nonché in casa;

  • m v. 643: Qui et: Nam, quod in textu scriptum erat, deleto, verba Qui et supra lineam addita sunt, u (...)

  643   Qui etm nesciens quantum boni est uxoribus
           Non sapendo che fortuna sia non avere

  • 45 insanum mare: cfr Sen.Ag. 740; Med. 765; Phaed. 700.

  644   Carere, duxit, ausus insanum mare45
           Moglie, s’è sposato, osando avanzare per un mare impazzito,

  645   Ad naufragium evidens sacerdos ingredi,
           Da prete, verso un naufragio evidente,

  646   Dum fraena laxat indomitae libidinis.
           Mentre allentava i freni a una libidine indomabile.

  647   Ge. Fortasse non novit Paleae indulgentia
           [Ge.] Forse non sa che con l’indulgenza del Paglia

  • 46 concubitores: cfr 1 Cor. 6. 10 (masculorum concubitores); 1 Tim. 1. 10 (masculorum concubitoribus).

  648   Sibi licere concubitores pascere46.
           Gli è permesso allevare concubini.

  • n vv. 649-674 in margine dextro et in ima pagina additi sunt, signo in textu notato post v. 648; sed (...)
  • 47 inhians: cfr Verg.G. 4. 483.

  649   Ph.nQuid ille portendit inhians lupus47?
           [Fil.] Che cosa indica quel lupo con la bocca aperta?

  650   M.Est quadruplex, si nescis, animantium genus:
           [Mer.] Se non lo sai, la specie degli animali è di quattro tipi:

  651   Vivi nocent, sed mortui prosunt sues;
           I maiali da vivi fanno del male, ma da morti fanno del bene;

  652   Vivens iuvat, sed mortuus nihili est equus
           Un cavallo da vivo fa bene, ma da morto non vale niente,

  653   Vivique mortuique laudantur boves.
           Ma i bovini sia vivi che morti sono elogiati.

  654   At mortuus vivusque qui valet mihi
           Ma quello che mi vale e da vivo e da morto

  • 48 [Lopis e gotali.nico: il testo latino è incomprensibile.]

  655   Hic ille lupus est. Lopis, et gotali.nicus
           Questo è quel lupo, Lopis e gotali.nico48

  656   Ph.Sed quis draco ille flore amictus lilii?
           [Fil.] Ma chi è quel drago ammantato di fior di giglio?

  657   Dic, obsecro, quis? M.Scire nimium postulas;
           Dimmi chi è! [Mer.] Vuoi sapere troppo.

  • 49 vastitas: cfr Cic.Verr. 2. 4. 144: Tac.Hist. 2. 70.

  658   Dicam tamen in aurem. Italia<e> haec est vastitas49.
           Te lo dirò tuttavia in un orecchio: questa è la desolazione dell’ Italia.

  659   Ph.Meliora, quaeso.M.Charolus Burbonius.
           [Fil.] Voglio saperne di più! [Mer.] È Carlo di Borbone.

  660   Si nescis, sic a Rege desciscet su(o)
           Se non lo sai, si ribellerà al suo re

  661   Exercitumque Caesaris sub nomine
           E guiderà a nome dell’imperatore un esercito

  662   Marranicum, Lutsenicum, Iudaicum
           Marrano, Lusitano e Giudaico,

  • 50 Eunus: cfr Liv.Per. 56; Flor. 2. 7; Plut. Sull. 36; Amm. 14. 1. 33 | Spartacus: cfr Cic.Phil. 4. 15 (...)

  663   Ductabit, alter Eunus, alter Spartacus50;
           Come un secondo Euno, un secondo Spartaco;

  664   Parebit illi nullus et stipendium
           A lui non ubbidirà nessuno e lui non darà

  665   Dabit ipse nulli, sola sed licentia
           Un soldo a nessuno, ma con la sola licenza

  666   Furandi et omnium malorum impunitus.
           Di rubare, senza esser punito per nessuna malefatta.

  • 51 colluviem: cfr Perotti, Cornucop. c. 901. 55s. (colluvies, sive colluvio, quod significat labem atq (...)

  667   Hanc improborum colluviem tuebitur51
           Baderà a questa marmaglia di farabutti

  668   Summumque legis Christianae verticem
           E caccerà nelle prigioni del Re Cattolico

  669   Regis Catholici trudet in custodiam.
           Il capo supremo della religione cristiana.

  670   Ph.Catholicus ergo eadem, opinor, is erit.
           [Fil.] Costui dunque sarà, credo, Cattolico per lo stesso motivo

  • 52 [per cui parliamo della guerra e delle Eumenidi: non chiaro il senso del testo latino.]

  671   Ratione, qua bellum Eumenidasque dicimus.
           Per cui parliamo della guerra e delle Eumenidi.52

  672   M.Huius modi sunt Principum cognomina
           [Mer.] Di questa sorta sono dei principi gli appellativi,

  • o v. 673: deest una syllaba, ut videtur; quaeritur dubium.
  • 53 [che mostrano della verità…: non chiaro il senso del verso, perché non è leggibile la sua conclusi (...)

  673   Quae veritatis indicent quaerituro
           Che mostrano della verità53

  674   Ph.His ergo omissis, alia praedicas mihi
           
[Fil.] Lascia stare, dunque, queste cose e dimmene altre.

  • p v. 675: [Ph] : in textu legitur, tamen secludendum censeo, cum verisimile sit, vv. 649-674 additis (...)
  • 54 fare: cfr Verg.Aen. 3. 362; Ov.Met. 4. 770; Sen.Herc. Fur. 657 | perdices: cfr Plin.N. H. 10. 100 ((...)

  675   [Ph.]p Et fare! Num et hic ganea? perdices vide54
           [[Fil.]] E dimmi: anche qui c’è una bettola? Guarda le pernici

  • 55 inire: cfr de vocis sensu Suet.Aug. 69. 2; Ov.Rem. 402; Sen.Ep. 95. 21.

  676   Ut se vicissim ineant! quid idea haec notat55?
           Come si sodomizzano a vicenda. Che cosa esprime questa idea?

  • 56 schema: cfr Alciat.Lex. Plaut. p. 116, s. v.schema (Schema, figura et ornatus est, Graece σχῆμα et (...)

  677   M. Id Prisciani est schema, quod fit dianeous56.
           [Mer.] Questa è la postura di Prisciano, che si fa attraverso i giovani.

  678   Ph. Dic quomodo. M. Dicat tibi Parrasius
           [Fil.] Dimmi come? [Mer.] Te lo potrebbe dire il Parrasio,

  679   Dicatque Volscens, mille praeterea alii.
           Te lo potrebbe dire il Volscente e mille altri ancora.

  680   Sed longiorem facere non potes moram
           Ma non puoi fermarti più a lungo

  681   Neque amplius quaerendo tempus ducere.
           E far passare il tempo a far domande.

  682   Ingredere navim! Ph. Quaeso, paulisper mane.
           Entra in barca! [Fil.] Per favore, resta ancora un po’!

  683   Num simiae exemplar vides? cur it comes
           Non vedi una sagoma di scimmia? Perché si accompagna

  684   Nobis? quid est rei mihi cum Simia
           A noi? Che cosa ho a che fare io con Scimmia

  685   Eiusve natis, quos geminos tenet sinu?
           O con i suoi due figli, che tiene in braccio?

  • 57 Ole: cfr Albuc.ad. l.

  686   M. Haec, Ole, speties omnis ad te pertinet57,
           [Mer.] Tutta questa figura, Olo, si riferisce a te,

16 687  f. r
         Tuis qui amicis stulte decedens nihil
        Che, morendo, stoltamente non hai lasciato nulla

  688   Legasti; at illi quos odio habebas bona
           Agli amici, mentre invece coloro che odiavi divorano

  689   Tua devorant, iure propinqui sanguinis.
           I tuoi beni, i parenti per diritto di sangue.

  • 58 simiae: cfr Plin.N. H. 8. 216 (simiarum generi praecipua erga fetum adfectio. Gestant catulos quae (...)

  690   Sic simiae quem maximo affectu fovent58
           Così le scimmie per lo più uccidono quello che amano

  691   Plerumque perdunt et catulum servant minus
           Con il più grande affetto e tengono in vita il piccolo

  692   Dilectum, idem tibi evenit quod simiis.
           Meno amato: a te capita la stessa cosa che alle scimmie.

  • 59 quid eiulas?: cfr Plaut.Merc. 682 (quid eiulas?).

  693   Ph. Heu heu ! M. Quid eiulas quid et defles, miser59?
           [Fil.] Ahi ahi! [Mer.] Perché urli? Perché piangi, disgraziato?

  694   Ingredere tandem! Eheus, Charon, age, littori
           Entra dunque! Ehi! Caronte, su, forza con i remi

  • 60 cymbulam: cfr Plin.Ep. 8. 20. 8.

  695   Impelle remos, fac propinquam cymbulam60!
           Verso la spiaggia! Accosta la barca!

  696   Ipse interim abeo, distrahor negotiis.
           Io intanto me ne vado. Sono preso dagli affari.

Haut de page

Notes

1 tremo et horreo: cfr Sen.Ag. 883 (horreo atque animo tremo).

2 curviunguis: cfr Graec. γαμψώνυξ (Diction. Graec.s. v. γαμψώνυξ habens ungues curvos).

3 tu tange terram: cfr Albuc.ad l.

4 despue: cfr Varr.R. 1. 2. 28; Tib. 1. 2. 56; Plin.N. H. 24. 172; 27. 13; 28. 35s.

5 Scandavia: cfr Albuc.ad l.

6 Empusa: Graec. ῎Εμπουσα: cfr Aristoph.Ra. 293; Schol. in Aristoph. l. l.; Suid. s. v. ῎Εμπουσα; Erasm., Adag. n. 1174 (Proteo mutabilior); Albuc.ad l. | Horcum: cfr Plaut.Cap. 283.

7 ante tribunal Aeaci: cfr Sen.Apoc. 14. 1 (ducit illum ad tribunal Aeaci).

8 indicta causa: cfr Cic.Verr. 2. 2. 75; Liv. 1. 51. 9.

9 [appeso (alla corda?): il testo latino pependit è stato interpretato come riferito all’impiccagione.]

10 Patritii puteum: cfr Albuc.ad l.

11 cloaca: cfr Plaut.Cur. 124; Sen. Contr. 3 pr. 16. Meroni (v. 536): scil. Maroni (cfr Albuc. ad v. 533).

12 antrum Sibillae: cfr Verg.Aen. 6. 11s.; Albuc.ad l.

13 meatus scrupeos: cfr Verg.Aen. 6. 238.

14 nate Maia: cfr Hor.Serm. 2. 6. 5; Manil. 2. 943.

15 adamantinam… ianuam: cfr Verg.Aen. 6. 552.

16 sponte patent venientibus: cfr Verg.Aen. 6. 127 (noctes atque dies patet atri ianua Ditis).

17 lucrionis: ut nomen personae cfr Petron. 60. 9 | cati: cfr Plaut.Mo. 1142.

18 versipellis: cfr Plaut.Am. 123; Petron. 62. 13; Apul.Met. 2. 22.

19 incoenem: cfr Albuc.ad l.

20 frequens… scholasticus : cfr Albuc.ad l.

21 Cfr Pub. Syr. Sent. 250 ed. Meyer (iniuriarum remedium est oblivio); Sen.Ep. 94. 28; Erasm.Adag. n. 1094 (ne malorum memineris) (Otto n. 867).

22 cymbulam: cfr Plin.Ep. 8. 20. 7; de voce cymba cfr Verg.G. 4. 197; Aen. 6. 303, 413; Isid. 19. 1. 25, 2. 1.

23 portitor: cfr Verg.G. 4. 502s.; Aen. 6. 297ss., 325-330.

24 Martis theatrum: cfr Hor.Carm. 1. 28. 17?

25 calvaria: cfr Apul.Met. 3. 17.

26 veru: cfr Tib. 1. 6. 49 (statque latus praefixa veru); Sen.Thy. 1063 (gracilique traiectus veru).

27 farciminum: cfr Varr.L. Lat. 5. 111; Apic. 8. 7. 4; Isid. 20. 2. 28.

28 conquinarent: cfr Col. 8. 5. 20 | poma: cfr Albuc.ad l.

29 mergus… mergitur: cfr Ov.Met. 11. 790-795; Isid. 12. 7. 54

30 Thebanus… Crates: cfr Plut. Mor. 831 e-f; Diog. Laert. 6. 86; Suid. s. v. Κράτης Ασκώνδου Θηβαῖος; Erasm. Adag. n. 1097 (Mitte in aquam).

31 catillant: cfr Plaut.Cas. 552; Albuc.ad l.

32 nubecula: cfr Apul.De deo Socr. 11; De mund. 8, 16.

33 ideas: cfr Cic.Or. 10; Sen.Ep. 58. 19; 65. 7; Apul.Pl. 1. 5s.

34 avicula: cfr Varr.L. Lat. 8. 79; Gell. 2. 29. 2s.; Apul.Met. 11. 7; Fl. 12 | garriens: de cornice cfr Ov.Am. 3. 5. 22; Met. 2. 547. Aquilae vero non garriunt, sed teste Suetonio (fr. 161, p. 251 ed. Reifferscheid) clangunt. Hac voce Alciatus per contumeliam utitur.

35 crocitant: cfr Suet. fr. 161, p. 251, ed. Reifferscheid (corvorum crocitare, aquilarum clangere); Apul.Fl. 12 (corvum quidem si audias, id est crocitare, non loqui); Perotti, Cornucop. c. 441. 41-44; cc. 966. 62-967. 1.

36 configat… oculos: cfr Cic.Mur. 25 (cornicum oculos confixerit).

37 mataelogus: cfr Graec. ματαιολόγος et morologus apud Plaut. Per. 49; Ps. 1264; Alciat. Lex. Plaut. p. 104 s. v. moroloquus (moroloquus, stultiloquus).

38 trisulco fulmine: cfr Varr.Men. fr. 54 ed. Bücheler apud Non.s. v.sulcus, p. 448 ed. Merc. (et pater divum trisulcum fulmen igni fervido actum / mittat in tholum macelli); Ov.Am. 2. 5. 52 (excutere irato tela trisulca Iovi); Met. 2. 848; Ib. 469; Sen.Phaedr. 189; Thy. 1077.

39 empyreos ad cardines: cfr Graec. ἐμπύριος; Aug. Civ. 10. 57 (in aetherias vel empyreas mundi sublimitates).

40 servorum… servulus: cfr servus servorum ut titulum Romani pontificis, a Pont. Gregorio Magno primum usitatum.

41 teruncio: cfr Cic.Fin. 3. 45; 4. 29; Plin.N. H. 33. 45; Maecian. 67 (Iurisprudentia Anteiustiniana, vol. I, p. 416 ed. Seckel-Kübler); Paul.-Fest.s. v.nonuncium et teruncium, p. 179. 11s. ed. Lindsay.

42 denicales: cfr Cic.Leg. 2. 55; Col. 2. 21. 5; Gell. 16. 4. 4.

43 centussibus: cfr Varr. L. Lat. 9. 81.

44 manian: cfr Cic.Tusc. 3. 11.

45 insanum mare: cfr Sen.Ag. 740; Med. 765; Phaed. 700.

46 concubitores: cfr 1 Cor. 6. 10 (masculorum concubitores); 1 Tim. 1. 10 (masculorum concubitoribus).

47 inhians: cfr Verg.G. 4. 483.

48 [Lopis e gotali.nico: il testo latino è incomprensibile.]

49 vastitas: cfr Cic.Verr. 2. 4. 144: Tac.Hist. 2. 70.

50 Eunus: cfr Liv.Per. 56; Flor. 2. 7; Plut. Sull. 36; Amm. 14. 1. 33 | Spartacus: cfr Cic.Phil. 4. 15; Hor.Epod. 16. 5; Carm. 3. 41. 19; Liv.Per. 95-97; Flor. 2. 8.

51 colluviem: cfr Perotti, Cornucop. c. 901. 55s. (colluvies, sive colluvio, quod significat labem atque immunditiam, quae ex concusrsu alicuius rei contrahitur).

52 [per cui parliamo della guerra e delle Eumenidi: non chiaro il senso del testo latino.]

53 [che mostrano della verità…: non chiaro il senso del verso, perché non è leggibile la sua conclusione nel testo latino.]

54 fare: cfr Verg.Aen. 3. 362; Ov.Met. 4. 770; Sen.Herc. Fur. 657 | perdices: cfr Plin.N. H. 10. 100 (tunc inter se dimicant mares [scil. perdicum] desiderio feminarum; victum aiunt Venerem pati); Isid. 12. 7. 63 (perdix… avis dolosa et immunda; nammasculus in masculum insurgit, et obliviscitur sexum libido praeceps) ; Albuc.ad l.

55 inire: cfr de vocis sensu Suet.Aug. 69. 2; Ov.Rem. 402; Sen.Ep. 95. 21.

56 schema: cfr Alciat.Lex. Plaut. p. 116, s. v.schema (Schema, figura et ornatus est, Graece σχῆμα et imo primam producit. Quapropter in ‘Amphitryone’ [v. 117: quod ego huc processi sic cum servili schema] sicemendandum putavi illud carmen:quod ego huc processi cum servili schemate’ idque etiam contra Donati grammatci sententiam, cuius autoritate potior apud me fuit ratio) | dianeous: de dianoeas figuris cfr Aquil. p. 23ss ed. Halm; [Rufinian.] p. 59ss ed. Halm; de dianeoas figura cfr Rutil. p. 43 ed. Halm (haec figura fitproprie, cum proponitur non quid fieri oportet, sed quod fit); Charis. 4. 5 GL I p. 279 ed. Keil; Alciatus de voce dianoea finxit dianeous, scil. διὰ τοὺς νέους, qui scilicet muliebria patiebantur: cfr Albuc.ad l.

57 Ole: cfr Albuc.ad. l.

58 simiae: cfr Plin.N. H. 8. 216 (simiarum generi praecipua erga fetum adfectio. Gestant catulos quae mansuefactae intra domos peperere, omnibus demonstrant tractariquegaudent, gratulationem intellegentibus simil<e>s, itaque magna ex parte conplectendo ne<c>ant); Isid. 12. 2. 31 (fetus, quos amant, ante se gestant; neglecti circa matrem haerent).

59 quid eiulas?: cfr Plaut.Merc. 682 (quid eiulas?).

60 cymbulam: cfr Plin.Ep. 8. 20. 8.

Haut de page

Note de fin

a v. 515: prius succurre in textu scriptum legitur succure, deinde altera littera r supra lineam addita est.

b v. 530: versus in margine dextro legitur, priore Sidericus sic occidit, sic et Linus, qui in textu legebatur, lineola deleto.

c v. 561: te supra lineam add.

d v. 580: Et si qua… farciminum: versus in margine ipsius scribae manu additum est, priore versu Sic plectere ventri deditos oportuit, qui in textu scriptus erat, deleto.

e v. 581: sunt: supra lineam addditum | inusta: antea in usta scriptum erat.

f v. 587: Ne: in margine laevo additum | Ad poma sese refert πώμα in margine dextro scriptum.

g v. 590: sequitur: supra lineam add.

h v. 603: Dic in margine laevo add.

i v. 630: arbitratur: prior littera r supra lineam add.

j v. 634: Gregorius est aureo: In textu haec verba hoc ordine scripta erant: aureo est Gregorius; sed hunc ordinem mutandum esse, litteris c supra aureo, b supra est, a supra Gregorius notatis, vel scriba ipse vel Alciatus indicaverunt.

k v. 637: Est: in margine laevo add.

l vv. 641-642: in margine dextro additi, duobus signis obliquis indicatis.

m v. 643: Qui et: Nam, quod in textu scriptum erat, deleto, verba Qui et supra lineam addita sunt, ut cum duobus versibus 631-632, in margine additis, melius congruerent.

n vv. 649-674 in margine dextro et in ima pagina additi sunt, signo in textu notato post v. 648; sed in margine dextro verba desinentis lineae adeo compacta sunt ut vix extrema legantur; post v. 672 littera p ad alteram p refert, in angulo dextro imae paginae scriptam, ubi versus 673-674 leguntur.

o v. 673: deest una syllaba, ut videtur; quaeritur dubium.

p v. 675: [Ph] : in textu legitur, tamen secludendum censeo, cum verisimile sit, vv. 649-674 additis, Alciatum personae nomen eradere oblitum esse | Et: prius et sub lineam positum, Sed quod in textu legebatur deleto, ut hic versus cum versibus additis, de quibus v. supra, congrueret.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

« Actus secundus, Scena prima »Laboratoire italien [En ligne], 17 | 2016, mis en ligne le 24 octobre 2016, consulté le 29 mars 2024. URL : http://journals.openedition.org/laboratoireitalien/980 ; DOI : https://doi.org/10.4000/laboratoireitalien.980

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-NC-ND-4.0

Le texte seul est utilisable sous licence CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search