Navigation – Plan du site

AccueilNuméros17A comme Andrea AlciatoAlciati Poetae, Philargyrus comoediaActus tertius, Scena prima

A comme Andrea Alciato
Alciati Poetae, Philargyrus comoedia

Actus tertius, Scena prima

Atto terzo, Scena prima

Texte intégral

Delphax, Chimarus, Haeredes
Porco [Por.], Capro [Cap.], eredi

  971    D. O quanta nobis de repente se obtulit
           [Por.] Che grande speranza mi si è presentata

  972    Spes, quae voluptas! totus ecce gaudio
           Improvvisamente! che piacere! Ecco, io mi faccio il solletico

  • a v. 973: Titillo: antea Titttitillo scriptum, deinde duae litterae t lineolis deletae.
  • 1 titillo: cfr Cic. Fin. 1. 39; Off. 2. 63; Sen. Ep. 113. 2 | deliqueo: cfr Cic. Tusc. 4. 37.

  973    Titilloa, totus deliqueo dulcedine1.
           Per la gioia, mi sciolgo tutto di dolcezza.

  • 2 Callia: cfr Albuc. ad l.

  974    Hoc hoc erat, ut opinor, olim Callias2
           Era questo, era questo, credo, ciò che una volta il chiromante

  975    Quod cheiromantes dixit, inspecta mihi
           Callia mi disse, dopo avermi vista

  • 3 vola: cfr Plin. NH. 11. 253; Paul.-Fest. s. v. volae vestigium, p. 511. 3s. ed. Lindsay; Isid. 1 (...)

  976    Vola, futurum aliquando me ditissimum3.
           La mano: che un giorno sarei stato ricchissimo.

f. 22v

  • 4 euge: cfr Plaut. Am. 802; Ter. Ad. 911.

  977    O Callia, euge! vera dixisti semel4:
           O Callia, evviva! Per una volta hai detto la verità!

  978    Refer in tabellas vaticinium istud tuas,
           Scrivi codesta predizione sulle tue carte,

  979    Videare ne tu falsa semper proloqui,
           Così sembrerà che tu non predica sempre il falso,

  980    Dum, curiosos pollicitis ditans meris,
           Quando, arricchendo i curiosi di mere promesse,

  • 5 emungis: cfr Plaut. Bacc. 701 | coccio: cfr Albuc. ad l. | praesentaneum: cfr Plin. NH. 20. 9; 2 (...)

  981    Emungis aurum coccio praesentaneum5.
           Mungi oro visibile, da indovino come sei.

  982    Fortuna tandem nos miserata sullevat
           La fortuna, avendo finalmente avuto compassione di me, mi solleva

  • 6 haereditatem… effertissimam: cfr Plaut. Cap. 775 (hereditatem sum aptus effertissimam).
  • b v. 983: effertissimam: correxi; offertissimam ms.

  983    Haereditatem et prestat effertissimam6b.
           E mi dà un’eredità sovrabbondante.

  984    Iam iam inter urbis optimates maximus
           Tra poco sembrerò il più grande tra i più nobili

  • 7 mannos: cfr Lucr. 3. 1063; Hor. Carm. 3. 27. 7; Prop. 4. 8. 15; Ov. Am. 2. 16. 49; Isid. 12. 1. 55 (...)

  985    Videbor et equitabo mannos astures7,
           Della città, monterò cavalli d’Asturia

  • 8 latrunculorum: cfr Cic. Prov. Cons. 15; Ulp. Dig. 32. 1. 1.

  986    Latrunculorum ingente stipatus manu8
           E, circondato da una grande schiera di mercenari,

  • 9 virgata: cfr Prop. 4. 10. 43; Verg. Aen. 8. 660.

  987    Virgata iam iam praeparabo stragula9.
           Tra poco mi procurerò gualdrappe a strisce.

  • 10 Coa vestis: cfr Prop. 1. 2. 2; Tib. 2. 4. 29 | multitia: cfr Iuv. 2. 66, 73;11. 88; Schol. in Iuv.(...)

  988    Non Coa vestis, non mihi multitia10
           Non mi mancheranno né abiti di Cos né vesti di mussola

  • 11 carbasinae: cfr Apul. Met. 8. 27 | subuculae: cfr Varr. L. Lat. 5. 131; Hor. Epist. 1. 1. 95. Suet (...)

  989    Et nec deerunt carbasinae subuculae11
           E neppure camicie di batista

  990    Adamasque in ipso fulgurabit indice
           E sull’indice splenderà un diamante,

  • 12 Repalli: cfr Albuc. ad l.

  991    Quem nec Repalli scindere cruor queat12,
           Che non potrebbe spezzare neppure il sangue di Repallo,

  992    Quamvis capricornus ille sit notissimus.
           Benché egli sia un arcinoto capricorno.

  993    Possum meo nunc arbitratu vivere,
           Ora posso vivere come voglio,

  994    Horam supinus sextam adusque desidens,
           Standomene a letto senza far nulla fino a mezzogiorno,

  • 13 Sabellae: cfr Albuc. ad l. | immeiere: cfr Pers. 6. 73 (patriciae inmeiat volvae) | bulgam: cfr Lu (...)

  995    Et stertere et bulgam Sabellae immeiere13.
           E russare e pisciare nella ‘borsetta’ di Sabella.

  996    Ecquis vetabit quin mei me compotem
           Chi mi proibirà che io abbia ciò

  997    Voti ipse faciam, quem dei sic diligunt?
           Che desideravo, così amato dagli dei come sono?

  998    O quam meis accomoda es, Philargyri
           O come vieni incontro ai miei affari, morte

  999    Mors, rebus! ipso ut adfuisti in tempore!
           Di Filargiro! Come ti sei presentata al momento giusto!

f. 23r

  • 14 decoquebam: cfr Cic. Phil. 2. 44; Sen. Ben. 5. 21. 3.

1000    Tam decoquebam iamque cedebam foro14
           Ero così rovinato e ormai me ne scappavo dalla piazza,

  • 15 subligar: cfr Plin. NH. 12. 59; Mart. 3. 87. 4.

1001    Quin et, alienum ob aes coactus, subligar15
           Anzi, costretto dai debiti, tiravo su

1002    Sumebam, ut ipso nudus in praetorio
           Le mutande per correre nel pretorio stesso

  • 16 tumulum Vitellii: cfr Albuc. ad l.

1003    Tumulum Vitellii natibus incurrerem16.
           Con le natiche contro il tumulo di Vitellio.

1004    Hanc eluisti tu notam nec me sinis
           Tu invece hai cancellato questo marchio d’infamia e non permetti

1005    Lascivienti esse populo ludibrium,
           Che io sia oggetto di scherno per il popolino insolente;

  • c v. 1006: dedecore: videtur antea dedecori scriptum ac deinde ab ipso scriba correctum.

1006    Sed, pro stupro, pro dedecorec, pro infamia
           Ma, invece di onta, disonore, infamia,

  • 17 rhoncis: cfr Mart. 1. 3. 5; 3. 82. 30; 4. 86. 7 | sannis: cfr Pers. 1. 62; 5. 91 | ciconia: cfr Pe (...)

1007    Rhoncisque sannisque tremula et ciconia17,
           Canzonature, sberleffi e (lo scherzo del)la cicogna tremebonda,

1008    Dedisti honorem, dignitates, nomina,
           Mi hai dato onore, dignità, crediti,

1009    Pecuniam navesque onustas mercibus
           Soldi, navi cariche di merci

  • 18 fumidis: cfr Lucr. 3. 304; Verg. Aen. 7. 76.

1010    Et plaustra rebus plena plena fumidis18,
           E carri stracolmi di roba fumante,

  • 19 Iro: cfr Hom. Od. 18. 1ss.

1011    Ut, qui vel Iro vilior quondam fui19,
           Tanto che io, un tempo più disprezzato addirittura di Iro,

  • 20 Euganeis… praedonibus: cfr Albuc. ad. l.

1012    Nunc sim Euganeis generosior praedonibus20
           Ora sono più nobile dei predoni Euganei

  • 21 Codro: cfr Cic. Fin. 5. 62; Hor. Carm. 3. 19. 1.

1013    Meamque Codro nobilitatem comparem21.
           E posso paragonare la mia nobiltà a quella di Codro.

1014    Quicunque locuples, iuste an iniuste, parum
           Chiunque sia ricco, se giustamente o ingiustamente,

1015    Refert, sit ille dum locuples, hoc tempore
           Poco importa, purché sia ricco, di questi tempi

1016    Generosus esse nobilisque creditur.
           Si crede aristocratico e nobile.

  • 22 cerdo: cfr Pers. 4. 51; Iuv. 4. 153; 8. 182 | Betullius: cfr Albuc. ad l.

1017    Precaessit omnes cerdo sic Betullius22,
           Così è andato avanti a tutti Betullio, un artigiano,

  • 23 nugivendus: cfr Plaut. Aul. 525; Non. p. 144 ed. 144 ed. Merc. (nugivendos Plautus dici voluit omn (...)

1018    Sic nugivendus Pyrgidius multum potest23
           Così è arcipotente Pirgidio, un venditore di cianfrusaglie,

1019    Virisque magnis filias nuptas locat.
           E fa sposare le sue figlie a personaggi illustri.

  • 24 stemmata: cfr Pers. 3. 28; Sen. Ben. 3. 28. 2; Ep. 44.1; Mart. 4. 40. 1; Iuv. 8. 1.

1020    Sic ergo et ipse stemmata in pecuniis24
           Dunque anch’io darò prestigio al mio albero genealogico

  • 25 soles: cfr Albuc. ad. l.

1021    Censebo soles atque in archa possidens25
           Con il denaro e, possedendo nella cassaforte molte

  • 26 antelunaris: cfr Albuc. ad. l.

1022    Multos, videbor antelunaris mihi26
           Monete d’oro, mi sembrerà di essere un nobile di antico lignaggio

f. 23v

  • 27 fibulabo: cfr A. Calepino, Dictionarium Latinum, s. v. fibulare, Venetiis 1513, f. 117v.

1023    Et, dum puellas fibulabo nobiles27,
           E quando ‘infilzerò’ ragazze nobili,

  • 28 cicadas fibulasque Cecropum: cfr Albuc. ad. v. 1022.

1024    Vincam cicadas fibulasque Cecropum28.
           Sarò superiore alle cicale e alle fibbie dei Cecropi.

1025    Sed ecquis iste est qui togatus advolat
           Ma chi è questo che arriva in volo da noi,

  • 29 atratus: cfr Cic. Vat. 30; Suet. Ner. 47. 2; Apul. Met. 2. 27.

1026    Ad nos et atratus? puto, Philargyri29
           Vestito di toga e in nero? Piange, credo,

  • 30 expuit: cfr Plaut. Ps. 74s. (pumiceos oculos habeo: non queo / lacrumam exorare ut expuant unam mo (...)

1027    Mortem flet oculis expuitque lacrymas30.
           La morte di Filargiro e sputa lacrime dagli occhi.

  • d v. 1028: at: supra lineam add.
  • 31 cassus: cfr Plaut. Aul. 191 | farctus: cfr Catull. 28. 13.

1028    Flet ille cassus, atd ego farctus rideo31.
           Lui piange a pancia vuota, io rido a pancia piena.

1029    Chi. Oh, oh, oh, oh! Et tu peristi denique!
           [Cap.] Oh oh oh oh! Anche tu alla fine sei morto!

  • 32 sorores: de Parcis cfr Verg. Aen. 7. 327; Ov. Ep. 14. 15; Lucan. 6. 703.

1030    O dira saecla et o sorores impiae32
           O tempi terribili! O empie sorelle!

  • 33 inevitabilis: cfr Curt. 4. 6. 17; 10. 1. 30; Manil. 2. 113 | necessitas: cfr Cic. Nat. deor. 1. 55 (...)

1031    Fatique inevitabilis necessitas33!
           O necessità inevitabile del fato!

1032    Quo nunc abisti, proxime o Philargyre?
           Dove te ne sei andato ora, Filargiro, parente mio?

  • 34 hoc illud est: cfr Ter. An. 125.

1033    D. Hoc illud est: en, proximum se clamitat34,
           [Por.] Adesso capisco! Grida che è suo parente!

1034    Nil rapiet ex busto sed iste proximus.
           Ma codesto parente non arrafferà niente dalla tomba.

1035    Chi. Crudelis ecquis te deus nunc substulit,
           [Cap.] Quale dio crudele ti ha strappato ora,

  • 35 Albutium: cfr Albuc. ad l.

1036    Quem decuit immortalem agere, ut Albutium35?
           Mentre sarebbe stato giusto che tu vivessi per sempre, come Albucio?

1037    D. Haud ferre sum potis, ominatur hic mala
           [Por.] Non posso più resistere! Costui augura mali

1038    Atrocia nimis, scilicet ille tandiu
           Troppo tremendi, che cioè quello vivesse

1039    Ut viveret, qui, distulisset quattuor
           Tanto a lungo, lui che, se avesse differito il pagamento

  • 36 dieclas: cfr Plaut. Ps. 503; Ter. An. 710; Varr. L. Lat. 11. 12; Apul. Met. 1. 10.

1040    Si per dieclas, me penitus occiderat36.
           Di quattro miseri giorni, mi avrebbe ucciso del tutto!

  • 37 incusas deos: cfr Liv. 25. 37. 9; Tac. Hist. 2. 47.

1041    Quid, eiulator, fles et incusas deos37
           Per che cosa piangi, urlone? Perché accusi gli dei?

1042    Aut quid tibi est has ad fores negotii?
           Che cosa hai da fare a questa porta?

  • e v. 1043: es: supra lineam add.

1043    Chi. Quis ese tu homo, qui aliena tantum prospicis,
           [Cap.] Chi sei tu, o uomo, che badi

1044    Curare, quantum video, nesciens tua.
           Soltanto gli affari altrui, per quanto vedo, senza saper trattare i tuoi?

1045    Prius te oportet diligenter proprias
           Prima bisogna che tu tratti attentamente le tue cose,

f. r

1046    Tractare res, aliena dein tuto tibi
           Poi ti saranno affidate in sicurezza

1047    Credentur: ad te nanque pertinet nihil
           Quelle degli altri. Infatti non ti deve importar niente

1048    Quod hic fleam quodve hic moram gemens traham.
           Che io qui pianga o che qui io passi il tempo gemendo.

1049    At illud olim pertinebat plurimum,
           Ma un tempo ti interessava assai

  • 38 clatrata: cfr Cat. Agr. 4. 1; Plaut. Mil. 379 | lacernula: cfr Arnob. 2. 19, p. 63. 6 ed. Reiffers (...)

1050    Clatrata rimis quod tibi lacernula38
           Che il mantelluccio ti fosse listato di tagli,

  • 39 cruralia: cfr Petron. 40. 5; Ulp. Dig. 34. 2. 25. 4.

1051    Erat, quod imis calcibus crurulia39
           Che in fondo ai calcagni le fasce da gamba

  • 40 esurirent: cfr Plin. NH. 9. 138.

1052    Confringerentur, esurirent calcei40
           Fossero lacerate e le scarpe avessero… fame,

  • 41 conturbaveras: cfr Albuc. ad l.

1053    Et tu esurires, quodque conturbaveras41.
           E che tu fossi affamato, e il fatto che eri fallito.

1054    D. Omitte vetera, respice praesentia.
           [Por.] Lascia stare la roba vecchia, bada alla nuova!

  • 42 insulas: cfr Cic. Cael. 17; Sen. Dial. 5. 35. 5; Mart. 4. 37. 4; Paul.-Fest. s. v. insulae, p. 98s (...)

1055    Chi. Opinor, aliquas his diebus insulas42
           [Cap.] In questi giorni, credo, hai saccheggiato

  • 43 expilasti: cfr Paul. Dig. 48. 6. 1.

1056    Fur expilasti vel secasti balthea43:
           Dei condomini o hai tagliato delle cinture.

  • f v. 1057: Holosericus: littera c supra lineam add.
  • 44 holosericus; cfr Graec. ὁλοσηρικός (cfr Hesych. s. v. Σῆρες) | Myops: cfr Albuc. ad l.

1057    Nam nec holosericusf fuit myops, prius44
           Infatti né il miope si vestì tutto di seta

  • 45 supponeret: cfr Cic. De leg. 1.43 (testamenta falsa supponere); Parad. 6. 43.

1058    Quam foeneraret aut tabulas supponeret45.
           Prima di far l’usuraio o di produrre carte false.

  • g v. 1059: fieri: supra lineam additum, modico quod in textu scriptum erat deleto | brevi: supra lin (...)

1059    Res magna fierig tempore brevi nequit,
           Un gran patrimonio non si accumula in poco tempo,

1060    Salvo pudore publicisque legibus.
           Se si ha senso del pudore e si rispettano le leggi dello stato.

1061    D. At ipse feci aut, potius, oblatam Deûm
           [Por.] Ma io stesso l’ho fatto o piuttosto l’ho ricevuto dalla benevolenza

1062   Benignitate accepi et egi gratias:
           Degli dei che me l’hanno offerto e li ho ringraziati:

1063    Si nescis, haeres nanque sum Philargyri.
           Infatti, se non lo sai, io sono l’erede di Filargiro.

  • 46 veh tibi: cfr Plaut. As. 306.

1064    Chi. Tu’n eius haeres? veh tibi si dixeris46,
           [Cap.] Tu il suo erede?! Guai a te se lo dici un’altra volta!

1065    Quem nulla lex nullaeque tabulae nuncupant!
           Nessuna legge e nessun testamento ti nominano (erede).

1066    Delata nobis haec sed est haereditas.
           Ma questa eredità è stata lasciata a me,

  • 47 bolus: cfr Plaut. Rud. 360; Ter. Hau. 603.

1067    Meus iste bolus est: quid alienis te inseris47?
           Mia è questa retata! Perché ficchi il naso negli affari degli altri?

  • 48 fratris uterini: cfr Gen. 43. 29; 44. 20; Cod. Iust. 5. 62. 1; Isid. 9. 6. 7.

1068    D. Egone alienus, fratris uterini genus48?
           [Por.] Io sarei un estraneo, io figlio di un fratello uterino?!

f. 24v

1069    Chi. At ipse gentis nomine propinquior
           [Cap.] Ma io gli sono più parente per il nome della stirpe

  • 49 Pheidone: cfr Aristoph. Nub. 65; Alciat. Aristoph. Nub. Trans. v. 131, f. 63r; Albuc. ad l.| lymph (...)

1070    Et stirpis eiusdem, familia ex Pheidone49.
           E della medesima ascendenza: per famiglia discendo da Fidone.

  • 50 nugae merae: cfr Plaut. Ps. 348; Apul. Met. 1. 8.

1071    D. Nugae merae! Lymphaticusne an somnias50?
           [Por.] Pure sciocchezze! Sei pazzo furioso o sogni?

1072    Chi. Atque ipse Pheidon filios genuit duos
           [Cap.] E Fidone generò due figli,

  • 51 Arripiden: cfr Plaut. Pers. 705 (Quodsemelarripides Numquameripides) | Stypticum: cfr Plin. NH. (...)

1073    Et Arripiden et Stypticum. D. Frustra haec refers51:
           Arraffide e Stitico. [Por.] Citi invano tutte queste cose.

1074    Haud arripies quicquam tuumque Stypticum
           Non arrafferai niente e il tuo Stitico non potrà esser salvato

  • h v. 1075: sypho, clyster, pinnula: in margine dextro add., iis quae in textu legebantur mox olisbus (...)

1075    Servare poterit sypho, clyster, pinnulah.
           Né dal sifone né dal clistere e neppure dalla pinnula.

1076    Audire nobis non placet tot stemmata.
           Non ho voglia di ascoltare tutti questi alberi genealogici.

  • 52 vin’: cfr Plaut. Am. 769; Ter. Hau. 585 | profiteri: cfr Ter. Eu. 3; Cic. Arch. 7; Liv. 4. 12.

1077    Vin’ profiteri? quaere censorem, tuam52
           Vuoi fare una dichiarazione? Cerca un censore: la tua parentela

  • 53 agnationem: cfr Cic. De or. 1. 173; Iustinian. Inst. 3. 5. 4.

1078    Agnationem pluris ipse non puto53
           Io non la considero più

  • i v. 1079: quamque glans sit mucida: supra lineam ipsius Alciati manu add., verbis vel scarabaei pin (...)

1079    Quam cassa sit nux quamque glans sit mucidai.
           Di una noce vuota o di una ghianda ammuffita.

1080    Chi. Nil ergo curas quid severae censeant
           [Cap.] Non ti importa niente che cosa dichiarino

  • 54 rubrica: cfr Pers. 5. 90; Quint. I. O. 12. 3. 11; Paul. Dig. 43. 1. 2. 3.

1081    Leges rubrica quidve praetoris vetet54?
           Le leggi o che cosa proibisca la rubrica del pretore?

1082    Qua in civitate te arbitraris degere?
           In che città credi di vivere?

  • 55 vallata… moenibus: cfr Sil. 2. 457.

1083    D. Vallata fossa quae sit atque moenibus55,
           [Por.] (In una città) che è munita di fossato e di mura,

1084    Quae iure nihilo firmiore caeteris
           Dove non è vigente un diritto per niente più rigoroso

1085    Utatur, in qua plurimum Plutus queat.
           Che nelle altre e dove ha grandissimo potere il dio denaro.

  • 56 sponsione: cfr Plaut. Men. 593; Cic. Quinct. 32; Paul. Dig. 50. 16. 7.

1086    Chi. Vin ergo mecum sponsione cernere56
           [Cap.] Vuoi dunque decidere in giudizio con me sotto cauzione

1087    Legitimus haeres ni siem? D. Quid spondeam?
           Se non sono io il legittimo erede? [Por.] Perché dovrei presentare una cauzione?

1088    Hoc ipse certo constitui nullo modo
           Sono fermamente deciso a non lasciarmi sfilare in nessun modo

1089    Possessionem ab unguibus dimittere.
           Da sotto le unghie ciò che è mio.

  • j v. 1090: Aethiopem: littera h supra lineam add.
  • 57 Aethiopem lavas: cfr Erasm. Adag. n. 350 (Aethiopem lavas. Aethiopem dealbas) (Otto n. 32).

1090    Tua est inanis spes: quid Aethiopemj lavas57?
           La tua speranza è vana: perché lavi un etiope?

1091    Si verba minimum proderunt, a lapidibus
           E se le parole serviranno ben poco, ricorrerò

f. 25r

  • 58 scabies… pruriet: cfr Isid. 4. 8. 10.

1092    Opem petemus; quae scabies si pruriet58
           Ai sassi e, se la scabbia ti farà

1093    Fortius, acutis te ferox scalpris petam.
           Troppo prurito, ti attaccherò energicamente con lancette acute.

1094    Causam fovere iustiorem me scio.
           So di portare avanti una causa vincente.

  • 59 ius… in armis: cfr Sen. Herc. Fur. 253 (ius est in armis) | Casperium vel Balbium: cfr Albuc. ad l

1095    Chi. Ius ergo in armis? Casperium num te putas59
           [Cap.] Il diritto dunque (si porterà avanti) con le armi? Ti credi Casperio

1096    Vel Balbium, qui, quod catervae militum
           O Balbo, i quali, dato che sono a capo di una schiera

1097    Praesint, latrones dum simulant perquirere,
           Di soldati, mentre fanno finta di ricercare i ladri,

  • 60 latrunculantur: ex voce latrunculator (de quo cfr Ulp. Dig. 5. 1. 61. 1; Perotti, Cornucop. c. 794 (...)

1098    Latrunculantur ipsi aperta iniuria60
           Fanno loro stessi i ladri con aperta ingiustizia

1099    Et maximi fures minores vinciunt?
           E loro, che sono i ladri più grossi, legano quelli più piccoli?

  • k v. 1100: tamen: antea tamens scriptum erat, deinde littera s deleta.

1100    Aliquando tamenk sed vapulant ipsi quoque:
           Ma qualche volta, tuttavia, anche loro sono bastonati.

  • 61 repellitur vis vi: cfr Cic. Sext. 39, 88.

1101    Repellitur vis vi, favente Adrastia61.
           La forza è respinta dalla forza con il favore di Adrastea.

1102    Iniusta sic tu perpetrans, superabere.
           Così tu, compiendo cose ingiuste, sarai vinto.

1103    D. Futura nescis: cheiromantes nam mihi
           [Por.] Non conosci il futuro: infatti un chiromante

  • 62 spepondit: de verbi forma cfr Gell. 6. 9. 12-15.

1104    Victoriam spepondit inspecta manu62.
           Mi promise la vittoria, dopo avermi letta la mano.

  • l vv. 1105-1107: hi versus in margine dextro ipsius Alciati manu additi sunt, lineola scripta ad add (...)

1105    Chi. Nugae merae! an nescis quod omnes praedicantl?
           [Cap.] Pure sciocchezze! Non sai ciò che tutti van dicendo?

1106    Spes exulum, promissa conturbantium,
           Le speranze degli esuli, le promesse di chi fallisce,

  • m v. 1107: ae ante verbum aere deletum.

1107    Castella in aerem fabricata sunt idem.
           I castelli in aria sono la stessa cosa.

  • n v. 1108: ille: supra lineam scriptum, ergo quod in textu scriptum erat deleto.
  • 63 condylo: cfr Albuc. ad l.

1108    Frustra illen nares condylo impulit tuas63.
           Invano quello ti ha battuto il naso con la nocca del dito.

1109    D. Non frustra nasum at ipse percutiam tuum.
           [Por.] Non invano invece io batterò il tuo naso!

1110    Chi. Hei hei! ista quidem vis est, quod iniicis manus
           [Cap.] Ahi ahi! Questa è violenza! Mi metti le mani addosso

1111    In me violentas. Faxo iam poenas dabis.
           Con violenza. Farò in modo che tu ne paghi il fio.

  • 64 antestor: cfr Plaut. Cur. 621; Pers. 747; Poen. 1230; Hor. Serm. 1. 8. 76; Porphyr. ad Hor. l. l., (...)

1112    Antestor: ecquis hic adest, cui vellicem64
           Chiamo testimoni: c’ è qui qualcuno a cui io possa pizzicare

1113    Aures? D. Recedas ni statim, tibi lumina
           Le orecchie? [Por.] Se non te vai via subito, ti beccherò

1114    Iam vellicabo et fecero intestabilem.
           Gli occhi e ti farò incapace a testimoniare.

  • 65 crassator: cfr Cic. De fat. 34; Petron. 82. 3, 4; Plin. N. H. 8. 144; Callistrat. Dig. 48. 19. 28. (...)

1115    Chi. Crassator, obsessor viarum, furcifer65,
           [Cap.] Grassatore, brigante di strada, furfante,

  • 66 alieni… appetens: cfr Cic. De or. 2. 135.

1116    Sicarie, alieni vir appetens, latro66!
           Assassino, uomo avido della roba d’altri, ladro!

1117    D. Hic homo, ut opinor, maximum querit malum
           [Por.] Quest’uomo, credo, cerca il male peggiore.

f. 25v

1118    Et pro maledictis sibi malefacta postulat
           E con le sue male parole va a caccia di guai.

  • 67 facesse: cfr Plaut. Ru. 1062 | in cloacam mittito: cfr Script. Hist. Aug., Hel. 17. 2; Gord. 13. 9

1119    Reddi. Facesse et in cloacam mittito67!
           Vattene! Ritirati! Buttati nella fogna!

1120    Abit ille tandem. Ut hominem eieci probe!
           Finalmente se n’è andato! L’ho proprio scacciato come si deve!

1121    Me liberavi maxima ut molestia!
           Mi sono liberato da una gran seccatura!

1122    Nunc introibo, opes ut explorem meas.
           Ora entrerò per esaminare i miei beni.

  • 68 ploxemos [scil. ploxenos]: cfr Catull. 97. 6 (ploxeni); Quint. I. O. 1. 5. 8 (ploxenum); Paul.-Fes (...)

1123    Omnes recludam ploxemos, armaria68,
           Aprirò tutti i cassoni, gli armadi,

  • 69 capsas: cfr Cic. In Caec. 51 | locellos: cfr Petron. 140. 15; Mart. 14. 13. 1s. | sportulas: cfr P (...)

1124    Capsas, locellos, sportulas, fiscos, foros69
           Le cassette, gli scrignetti, i portamonete, i tavolieri

1125    Et capiam in illis quicquid est pecuniae,
           E ne prenderò i soldi che ci sono,

  • 70 inferre litem: cfr Cic. Clu. 116.

1126    Inferre litem si mihi quisquam velit70,
           Per aver pronto, se qualcuno mi vorrà far causa,

  • 71 donivoris: cfr Graec. δωροϕάγος (Hes. Op. 221, 264, de iudicibus); Erasm. Adag. n. 895 (Dimidium p (...)

1127    Ut praeparem quod donivoris dem querqueris71,
           Qualcosa da dare ai querqueri divora-doni,

  • 72 limiungues: cfr Albuc. ad l.

1128    Quod limiungues et patroni dissipent72.
           Che anche gli avvocati con la coda dell’occhio disperdano.

  • 73 cheragra… aurea: cfr Hor. Serm. 2. 7. 15; Ep. 1. 1. 31; Cels. 1. 9. 1; Pers. 5. 58 (lapidosa chira (...)

1129    Cliens, cheragra qui laboret aurea73,
           Il cliente malato di gotta da re,

  • 74 cucuriet: cfr Suet. fr. 161, p. 251 ed. Reifferscheid (gallorum cucurrire); Albuc. ad l.

1130    Nunquam cucuriet, iusta quamvis dixerit74.
           Non canterà mai chicchirichì, quantunque abbia detto il giusto.

  • o v. 1131: me recipiam: supra lineam scriptum, introibo quod in textu erat lineola deleto.
  • 75 cryptan: cfr Vitruv. 6. 5. 2.

1131    Mox me recipiamo cryptan in vinariam75
           Ora andrò in cantina,

  • 76 dolia relinam omnia, omnes serias: cfr Ter. Hau. 460 (relevi dolia omnia, omnis serias).

1132    Et dolia relinam omnia, omnes serias76,
           Aprirò tutte le botti e tutte le giare e

  • 77 meraciora: cfr Apul. Fl. 20.

1133    Meraciora quaeque praegustans, uti77
           Assaggerò tutti i vini più dolci, per

  • 78 Trochiscum: cfr Albuc. ad l.

1134    Partes Trochiscum hoc munere in meas traham78,
           Tirare dalla mia parte questo Trochisco,

1135    Ut, cum per urbem eques vehetur, plebs canat:
           In modo che, quando se ne andrà a cavallo per la città, il popolo canti:

  • 79 venit… dolio: cfr Ov. Ars 1. 543 (ebrius, ecce, senex pando Silenus asello); Fast. 1. 399; 6. 399; (...)

1136    ‘Venit ecce mula, vini onusta dolio.’79
           ‘Ecco viene la mula, carica di una botte di vino!’

  • 80 dactylothecas: cfr Mart. 11. 59. 4 (dactylothecam non habet).

1137    Dactylothecas inde scrutabor graves80,
           Poi cercherò i massicci scrigni da anelli,

1138    Seponam ut aliquem hic annulum reconditum
           Per metterne da parte uno qui nascosto

  • 81 Palasio: cfr Albuc. ad l.

1139    Atque integrum, quem dein Palasio largiar81:
           E intatto, per donarlo poi a Palasio:

1140    Nam quem ipse habebat usque ab adolescentia
           Infatti quello che lui aveva fin da ragazzo

f. 26r

1141    Contritus atque fractus est compluries.
           È consumato e rotto in più punti.

  • 82 iaspides: cfr Plin. NH. 37. 75; Perotti, Cornucop. c. 248. 10s. (sunt iaspides quidam smaragdo s (...)

1142    At, si reperiam aliquos in his iaspides82,
           Poi, se tra questi gioielli troverò dei diaspri,

  • 83 Pyxo… et Creonti et Turnio: cfr Albuc. ad v. 1142.

1143    Pyxo dabuntur et Creonti et Turnio83:
           Li darò a Pisso, a Creonte e a Turnio:

  • 84 hic… lapis: cfr Plin. NH. 37. 118 (libet obiter vanitatem magicam hic quoque coarguere, quoniam (...)

1146    Hic eloquentes plurimum iuvat lapis84;
           Questa pietra infatti giova moltissimo agli oratori;

  • 85 Arabia… gemmula: cfr Albuc. ad. l.

1145    Arabia dabitur Cenomano sed gemmula85,
           Invece sarà data a Cenomano una gemmetta d’Arabia,

1146    Quae retro manantes resanet venulas.
           Perché gli guarisca le venette che stillano sul polpaccio.

  • p vv. 1147-1151: hi versus in margine dextro ipsius Alciati manu additi sunt, inter v. 1146 et v. 11 (...)

1147    At Faesulanis fratribus corvos duosp
           Ma ai fratelli Fiesolani darò due becchi di corvo,

  • 86 cacabo: cfr Varr. L. Lat. 5. 127; Isid. 220. 8. 3.

1148    In iure cicerum cacabo elixos dabo86:
           Lessi con brodo di ceci in una pentola:

  • 87 simile… gaudet: cfr Macr. Sat. 7. 7. 12 (similibus enim similia gaudent); Isid. 2. 44 (similes eni (...)

1149    Nam simile simili gaudet, ut in proverbio87.
           Infatti simile ama il simile, come dice il proverbio.

  • 88 vespertilio: cfr Aristoph. Av. 1296, 1564 (Χαιρεϕῶν ἡ νυκτερίς); Corbetta, In Alciat. Nub. Transl.(...)

1150    Magnus etenim est uterque vespertilio88,
           Infatti ambedue sono dei gran pipistrelli,

  • 89 Chaerephonti: cfr Aristoph. Nub. 103; Alciat. Aristoph. Aristoph. Nub. transl. 130, f. 58v; Corbet (...)

1151    Colore similis Chaerephonti buxeo89.
           Simili, per il colore di bosso, a Cherefonte.

  • 90 xeniis: cfr Mart. 13. 3. 1; Plin. Ep. 5. 13. 8; Ulp. Dig. 1. 16. 6. 3 | nundinabor: cfr Cic. Verr.(...)

1152    His ipse xeniis nundinabor iudicum90
           Con questi regali io mi comprerò il favore

1153    Horum favorem, semper adsint ut mihi.
           Di questi giudici, perché mi assistano sempre.

  • 91 Cotthyphum: cfr Graec. κόττυϕος / κόσσυϕος (Turdus merula L.): cfr Albuc. ad l.

1154    Sed Cotthyphum quonam modo demulceam91
           Ma come potrei lisciare il Merlo?

1155    Vix scire possum: nam, repetundarum fuit
           Ci vuole un grosso sforzo a saperlo. Infatti, dopo che è stato dichiarato

1156    Postquam reus pronuntiatus, abstinet,
           Reo di concussione, se ne guarda bene,

1157    Capiatur iterum ne laqueo vulpes timens.
           Perché ha paura di esser preso al laccio un’altra volta, come una volpe.

1158    Oportet igitur esse lenonem, velim
           Bisogna dunque esser mezzano, se voglio

1159    Si illi placere, aut paedagogum, qui sciat
           Compiacerlo, o un pedagogo, che conosca

  • 92 haec transmarina seu marina: cfr Albuc. ad l.

1160    Haec transmarina, seu marina mavelis92.
           Questa merce d’oltre mare, o marina, se si preferisce.

1161    Ius omne fuerit id meum, nil haereo
           Avrò dalla mia ogni diritto; sono sicuro

  • 93 palmarium: cfr Ter. Eu. 930.

1162    Ex hostibus quin refferam palmarium93,
           Di riportare vittoria in tribunale sui miei avversari,

1163    Tam diligenter qui omnibus providerim.
           Perché ho provveduto a tutto con molta cura.

1164    Nunc introibo, cogitata ut exequar.
           Ora entrerò, per fare ciò che ho deciso.

  • 94 proh coelitum fidem virumque: cfr Cic. Tusc. 5. 48 (pro deorum atque hominum fidem!).

1165    CHIMARUS. Proh coelitum fidem virumque! maxima94
           [Cap.] In nome della protezione dei celesti e degli uomini!

  • q v. 1166: est post quaenam scriptum lineola deletum.
  • 95 laniena: cfr Plaut. Epid. 199; Apul. Met. 2. 30; 3. 3.

1166    Laniena quaenam ista estq? Quid est usquam mali95?
           Che cos’è mai questo macello? Che male c’è dappertutto?

1167    Quae calamitas quam litigantes non ferant?
           Che sciagura non sopportano degli avversari?

f. 26v

1168    Iram ob deorum audire memini saepius
           Ricordo di aver sentito dire molto spesso che per l’ira degli dei

1169    Noxas in homines esse missas plurimas,
           Sono stati inviati contro gli uomini moltissimi castighi,

  • 96 lamias: cfr Hor. Ars 340; Iuv. 5. 154; Apul. Met. 1. 17; 5. 11 | chymeras (scil. chimaeras): cfr C (...)

1170    Lamias, chymeras et dracones et sues96
           Lamie, chimere, draghi, cinghiali,

  • 97 caetos [scil. cetos]: cfr Varr. Men. 406 ed. Bücheler apud Non. p. 400 ed. Merc.; Isid. 12. 6. 8 | (...)

1171    Caetosque pithonasque strigesque et gorgonas97;
           Cetacei, pitoni, strigi e gorgoni,

1172    Sed nulla maior est, ut ipse sentio,
           Ma nessuno è maggiore, per quel che ne capisco,

1173    Quam sit forum, quam iudicum subsellia.
           Di un tribunale e degli scranni dei giudici!

1174    Superasse fertur Hercules natus Iove
           Si racconta che Ercole, nato da Giove, abbia vinto

  • 98 Harpiyas (scil. Harpyias): Alciatus errat: agitur enim non de Harpyis, sed de Stymphalidibus (Pero (...)

1175    Complura monstra, stravit Harpiyas manu98
           Numerosissimi mostri: abbatté di propria mano le Arpie

  • 99 excetram: cfr Plaut. Pers. 3 (superavit aerumniis suis aerumnas Herculi. / Nam cum leone, cum exce (...)

1176    Vicitque succensa excetram et cancrum face99,
           E vinse il serpente e il granchio (di Lerna), avendo acceso di sotto una fiamma.

1177    Sed ista non tam monstra sunt, ut arbitror,
           Ma questi non sono così mostri, credo,

1178    Quam litigare est monstrum: equidem ipse mavelim
           Quanto è un mostro il fare una causa: certo io preferirei

  • 100 bubilia: cfr Plaut. Pers. 319.

1179    Purgare quattuor Augiae bubilia100
           Pulire quattro stalle di Augia

1180    Quam finem adusque prosequi vel unicam
           Che tener dietro fino alla conclusione anche a una sola

1181    Causam: tot insunt huic negotio mala!
           Causa: tanti mali ci sono in questa faccenda!

  • 101 strophis: cfr Sen. Ep. 26. 5; Mart. 11. 7. 4; Plin. Ep. 1. 18. 6.

1182    Si quis inimicus est mihi, hunc optem strophis101
           Se qualcuno è mio nemico, desidererei che costui fosse legato

1183    Hisce implicari et actionum ambagibus
           Dentro questi cavilli e tortuosità delle azioni giudiziarie

  • 102 tricis: cfr Plaut. Pers. 531.

1184    Tricisque nullo finiendis tempore102.
           E in intrighi che non dovrebbero finire mai.

1185    Postquam recessi, provocatus Delphacis
           Dopo che me ne sono andato, irritato

1186    Iniuria atque iurgiis, veni in forum,
           Dall’offesa e dagli insulti di Porco, sono venuto in tribunale

  • 103 praefectum urbis: cfr Albuc. c. 48r 16s.

1187    Praefectum ut urbis alloquerer et ius meum103
           Per parlare con il prefetto della città e per difendere

1188    Adversus illum pessimum defenderem.
           Il mio diritto contro quel disgraziato.

1189    Hic conquerentes repperi quam plurimos
           Qui ho trovato moltissime persone che si lamentavano

  • 104 quiritantes: cfr Varr. L. Lat. 6. 68 (quiritare dicitur is qui Quiritum fidem clamans inplorat).

1190    Divinam et humanam quiritantes fidem104.
           E invocavano l’aiuto divino e umano.

f. 27r

1191    Dolebat hic fuisse subreptam sibi
           Uno si lamentava che gli fosse stato sottratto

  • 105 sponsam: cfr Ter. An. 324; Hor. Carm. 4. 2. 21 | nubilem: cfr Cic. Clu. 11; Ov. Rem. 571; Apul. Me (...)

1192    Furto pecuniam, ille sponsam nubilem105
           Con un furto del denaro; un altro che una nubile, promessa sposa,

  • r v. 1193: Stupro subactam: supra lineam scriptum, Devirginatam, quod in textu scriptum erat, lineol (...)

1193    Stupror subactam, at ille se a latronibus
           Fosse stata costretta a subire violenza; un altro ancora di esser stato catturato

  • 106 framea: cfr Iuv. 13. 79; Tac. Ger. 6. 1; Gell. 10. 25. 2; Ulp. Dig. 46. 13. 3. 3.

1194    Captum, ille gladio se petitum et framea106.
           Da ladri di strada; uno poi di esser stato colpito da una spada e da una lancia.

1195    His ipse comes me clamitabam iniuria
           Io insieme con loro gridavo di esser stato vittima

  • 107 raphismate (scil. rapismate): cfr Albuc. ad l.

1196    Affectum atroci accepto in os raphismate107,
           Di un atroce affronto: avevo ricevuto un ceffone in faccia

1197    Possessione denique eiectum mea.
           Ed ero stato scacciato da ciò che era mio.

1198    Admissus intro et allocutus praesidem,
           Entro e parlo con il presidente

  • 108 libellum supplicem: cfr Mart. 8. 31. 3 (supplicibus dominum lassare libellis); Albuc. ad l.

1199    Responsum id habui: ‘Da libellum supplicem’108.
           E lui mi risponde così: ‘Presenta una richiesta!’.

  • 109 in mora periculum: cfr Liv. 38. 25. 13 (plus in mora periculi).

1200    Cum subdidissem esse in mora periculum109,
           Io aggiungo che a ritardare si rischia,

1201    Describeretur ni supellex et penus
           Se non si fa l’inventario delle suppellettili e dei viveri

1202    Et quicquid auri in capsulis reconditur,
           E di tutto l’oro nascosto negli scrigni,

1203    Respondit ille: ‘Da libellum supplicem.’
           E quello risponde: ‘Presenta una richiesta!’

1204    ‘At interim’ inquam ‘subruentur omnia.’
           ‘Ma intanto’ dico io ‘tutto sarà distrutto’.

1205    Hic rursus ille: ‘Da libellum supplicem.’
           E a questo punto quello di nuovo: ‘Presenta una richiesta!’

  • 110 causidicum: cfr Cic. De or. 1. 202; Lucr. 4. 966; Petron. 47. 6; Quint. I. O. 12. 1. 25; Sen. Dial (...)

1206    Ergo recessi et causidicum adivi Tragum110,
           Dunque mi ritirai e andai dall’avvocato Trago,

1207    Dictaret ipse ut hunc libellum supplicem.
           Perché mi dettasse lui questa richiesta.

1208    At is negavit posse tunc operam mihi
           Ma quello disse che non poteva venirmi

1209    Dare atque iussit ut iterum reverterer.
           In aiuto e mi invitò a tornare un’altra volta.

  • 111 nescio… quid agam: cfr Plaut. Am. 1056.

1210    Nunc nescio quid rerum agam, quid moliar111,
           Ora non so che cosa fare, che cosa macchinare,

1211    An deseram lites, an ipsas prosequar.
           Se chiudere la causa o continuarla.

1212    Praevideo namque quid futurum sit mali
           Vedo già infatti che male verrà dietro

  • 112 deterreor: cfr Cic. Verr.1. 1. 14; Apul. Fl. 18.

1213    Deterreorque tot miseris incommodis112
           E sono terrorizzato da tutti questi danni gravosi,

f. 27v

1214    Ne forte, media lassus in via, retro
           Di non voltarmi indietro, magari, sfinito, a metà strada,

  • 113 facti poenitens: cfr Pub. Syr. 196 ed. Meyer.

1215    Volvar supinus atque facti poenitens113
           A terra e pentito di ciò che ho fatto,

1216    Vulgatum et illud concinam proverbium:
           E di intonare quel proverbio molto noto:

  • 114 recurrere… currere: cfr Erasm. Adag. n. 832 (satius est recurrere quam currere male) ex Lucian. As (...)
  • s v. 1217: currere: post cad [scil. cadere], lineola erasum, scriptum est.

1217    ‘Recurrere prestat turpiter quam currere’114s.
           ‘È meglio ripetere la corsa che farla male’.

1218    O vos qui adestis, ferte consilium mihi!
           O spettatori, datemi voi un consiglio!

1219    En ille nutat: di tibi bene faciant
           Ecco, quello fa cenno di sì con il capo: gli dei ti diano ogni bene

  • 115 Cephas… Aristius: cfr Albuc. ad l.

1220    Qui me adiuvas! Quis es? Cephasne Aristius115?
           Per l’aiuto che mi dai. Chi sei? Cefa Aristio?

1221    Es ipse, opinor. Nolo consilium tuum:
           Sei tu, credo. Non voglio il tuo consiglio:

  • 116 redemptor litium: cfr Ulp. Dig. 17. 1. 6. 7.

1222    Suspectus es qui sis redemptor litium116.
           Sei sospetto, perché sei un raccatta-crediti.

  • 117 subruber: cfr Cels. 2. 4. 8.

1223    Quis alius ille crine et ore subruber117?
           Chi è quell’altro con i capelli e la faccia rossastri?

  • 118 apage: cfr Plaut. Bac. 372.

1224    Hos apage vultus! te color hic indicat118.
           Via di qua, tutte queste facce! Questo colore fa capire chi sei.

1225    Quid hoc? Ut omnes abnuunt, motant caput,
           Che roba è questa? Come tutti fanno cenno di no, muovono la testa

1226    Omnes in unam transeunt sententiam
           E tutti sono dello stesso parere

1227    Et fugere lites me iubent, malo suo
           E mi invitano ad evitare i processi, loro

1228    Didicere tandem qui haec venena noscere!
           Che, a loro danno, hanno imparato a conoscere questi veleni!

  • 119 ArulenusAlosius: cfr Albuc. ad l.

1229    Hoc censet Arulenus, hoc Alosius119,
           E pensa questo Aruleio, questo Alosio,

  • 120 reculis: cfr Plaut. Cist. 377.

1230    Ab universis qui cecidere reculis120,
           I quali hanno perso tutti i loro modesti beni,

  • 121 missitant: cfr Sall. Iug. 38. 1; Liv. 9. 45. 5; Plin. NH. 33. 12.

1231    Dum controvertunt formulasque missitant121.
           Mentre discutevano e mandavano spesso formule.

  • 122 certo certius: cfr Plaut. Cap. 644; Apul. Met. 2. 7; Ulp. Dig. 45. 1. 38. 5.

1232    Hoc esse verum, hoc esse certo certius122
           Che questo sia vero e più certo del certo

  • 123 addidici: cfr Ov. Met. 3. 593.

1233    Addidici, ab ipso factus usu doctor123:
           L’ho imparato, e proprio la pratica mi ha reso più esperto.

1234    Quicunque versus coelites vult impius
           Chiunque voglia diventare empio

  • 124 Diagoram: cfr Albuc. ad l.

1235    Fieri Diagoram et vel ipsum vincere124,
           Verso gli dei o superare addirittura Diagora,

  • t v. 1236: comercium: antea comertium scriptum, deinde, littera t lineola deleta, littera c suprascr (...)

1236    Viris sacratis se det in comerciumt;
           Si dia a frequentare degli uomini di chiesa;

f. 28r

1237    Quicunque et esse semper aegrotus cupit
           Chiunque desidera esser sempre malato

  • 125 incubare: cfr Plaut. Cur. 61.

1238    Et incubare semper Aesculapio125,
           E starsene sempre in un ospedale,

  • 126 victitet: Plaut. Cap. 83.

1239    Cum physicis victitet et illis pareat126.
           Viva sempre con dei medici e dia loro ascolto.

1240    At qui universum perdere patrimonium
           Ma chi vuol perdere l’intero patrimonio

1241    Velit atque Cingalo fieri mendicior,
           E essere più miserabile di Cingalo,

1242    Sibi advocatos, causidicos, notarios
           Si faccia amici avvocati, uomini di legge

1243    Faciat sodales et sit illis obsequens:
           E notai e dia loro retta.

1244    His causa nunquam deerit quin suadeant
           Costoro troveranno sempre il modo di persuaderti

  • 127 infatuent: cfr Cic. Flac. 47; Phil. 3. 22.

1245   Auresque verbis infatuent, ut litiges127,
           E di rintronarti le orecchie perché tu faccia un processo,

1246    Ut, cum profundum te in fretum provexerint
           In modo che, dopo averti spinto in un gorgo profondo

  • 128 emunxerint: cfr Plaut. Epid. 494.

1247   Omnemque nummum emunxerint et amplius128
           E munto tutti i soldi

  • 129 Charibdis (scil. Charybdis): cfr Cic. Phil. 2. 67 (Charybdis tam vorax).

1248    Sit nil eorum quod Charibdis devoret129,
           E dopo che non ci sia più nulla che la loro Cariddi divori,

1249    Tum deserant te et aliquid excusent super
           Ti abbandonino e aggiungano qualcosa come scusa

1250    Et imputent tibi ultro, quod deliqueris,
           E per giunta imputino a te, che hai sbagliato,

1251    Quod negligenter rem tuam curaveris,
           Che non hai curato bene i tuoi affari,

1252    Quod iudici non affueris in tempore,
           Che non ti sei presentato al giudice per tempo,

1253    Modica quod illi destinaris xenia.
           Che gli hai dato regalucci da poco.

1254    Sic et medici, aegrum quando ob imperitiam
           Così anche i medici, quando per loro imperizia

1255    Perdunt veneno, culpam in ipsum mortuum
           Fanno morire un ammalato con un farmaco, addossano

1256    Regerunt, quod ipsis fuerit obediens minus
           La colpa al morto stesso, perché non li ha ubbiditi bene

  • 130 dilacerant: cfr Plaut. Cap. 672.

1257    Et quem necarunt dilacerant convicio130.
           E fanno a pezzi con gli insulti colui che hanno ammazzato.

1258    Verissimum profecto id est quod dicitur:
           È senza dubbio vero ciò che si dice:

1259    ‘Misella bucca quae tueri se nequit.’
           ‘Miserella quella bocca che non sa difendersi’.

  • 131 pragmaticos: cfr Cic. De or. 1. 253 (illi disertissimi homines habent in causis iuris peritos, cum (...)

1260    Verum quod hosce pragmaticos tantum noto131?
           Ma perché me la prendo solo con questi ‘professionisti’?

f. 28v

1261    Non una monstrum noxia istud instruit.
           Non una sola colpa dà vita a questo mostro:

  • 132 subadiuvae: cfr Iustinian. Cod. 12. 20. 4; Not. Dignit. Oc. 25. 43, p. 176 ed. Seeck.

1262    Rapiunt et hostiarii et subadiuvae132,
           Rubano portinai e assistenti,

  • 133 cancellarii: cfr Script. Hist. Aug. Car. 15. 7; Not. Dignit. Oc. 9. 15, p. 145 ed. Seeck.

1263    Scribae rapiunt rapiuntque cancellarii133
           Rubano scrivani e cancellieri

  • 134 dyplomata [scil. diplomata]: cfr Suet. Cal. 38. 1; Tac. Hist. 2. 54.
  • u v. 1264: dyplomata: ex diplomata correctum.

1264    Constantque pretio maximo dyplomata134u.
           E costano moltissimo i brevetti.

1265    Accedit ad tantum malum quod iudices,
           A tanto male si aggiunge che i giudici

  • 135 subdoli: cfr Plaut. Aul. 334.

1266    Ut plurimum, sunt imperiti et subdoli135.
           Sono inesperti al massimo e subdoli:

1267    Nam muneri quisquis ferendo idoneus,
           Infatti chiunque sia idoneo a ricoprire la carica

1268    Par dignitati, si probus, si continens,
           E sia all’altezza del ruolo, se è onesto, se parco,

1269    Virtute sola ductus, ambire haec negat,
           Guidato dalla sola virtù, dice di non mirare a queste cose,

1270    Locum relinquens improbis, audacibus
           E così lascia spazio ai disonesti, agli audaci,

1271    Et sycophantis atque adulatoribus.
           Ai delatori e agli adulatori.

  • 136 Virro: cfr Albuc. ad l.

1272    Sic Virro factus est senator, optime136
           Così Virro è diventato senatore, perché faceva

1273    Quod genua flecteret supraemo praesuli.
           Benissimo la genuflessione al sommo pontefice.

1274    Est ille summo positus in gradu, bene
           Quello è stato posto sul seggio più alto, perché

  • 137 lusitaret: cfr Plaut. Cap. 1003.

1275    Quod lusitaret chartulis et alea137;
           Spesso giocava bene a carte e a dadi;

1276    Ast ille, quoniam aptissime in convivio
           Quello invece, perché beveva

  • 138 Insubris Tricongii: cfr Plin. NH. 14. 144s. (famam apud Graecos Alcibiades meruit, apud nos cogn (...)

1277    Bibebat instar Insubris Tricongii138.
           Alla grande come Tricongio dell’Insubria.

1278    Nullum reperies, sola cui virtus locum
           Non troverai nessuno a cui la sola virtù

  • 139 Thraseas [scil. Thrasea]: cfr Plin. Ep. 3. 16. 10; Tac. Agr. 2. 1; Hist. 2. 91; Ann. 13. 49; Albuc (...)

1279    Dederit; in albo non legetur Thraseas139
           Abbia dato una posizione: non si leggerà nella lista Trasea

1280    Aut, forte scriptus, eximetur. Denique
           O, se per caso vi sarà stato scritto, sarà tolto. Infine

1281    Praestantiorem deliget se neminem
           Un giudice non sceglierà nessuno migliore

1282    Censor, qui ipse vult agere unus omnia,
           Di sé: vuol fare tutto lui da solo,

f. 29r

1283    Ut comparatus caeteris praeluceat
           Perché, confrontato con gli altri, splenda di più.

  • 140 Cassii: scil. Lucius Cassius Longinus Ravilla, de quo cfr Cic. Rosc. Am. 84; Brut. 97; Val. Max. 3 (...)

1284    Neque amplius tribunal ullum Cassii140
           Non è più dato vedere nessun tribunale di Cassio

  • 141 Portii: scil. Marcus Porcius Cato censor, de quo cfr Nep. Cat. 2. 3 | Bocchyris: cfr Zenob. 2. 60, (...)

1285    Aut Portii est videre; periit Bocchyris141,
           O di Porcio (Catone), Bocchori è morto

  • 142 Tenedia securis: cfr Cic. Ad Q. fr. 2. 11. 2; Zenob. 6. 9 (Τενέδιος ἄνθρωπος), Corp. Paroem. Graec(...)

1286    Tenedia nusquam nunc securis tenditur142,
           E non si protende più in nessuna parte la scure di Tenes,

  • 143 magiri: cfr Iuv. 9. 109 (archimagiri); Albuc. ad l.

1287    Sed iura dicunt nunc magiri, quos vocant143
           Ma ora emanano sentenze i cuochi, che chiamano

  • 144 extraordinarios: cfr Ulp. Dig.1. 6. 16. 6.

1288    Extraordinarios, quid inquam? dicere144
           ‘Straordinari’: che cosa dico? volevo dire

1289    Volui magistros, a re habentes nomina.
           ‘I maestri’, che ricevono il nome da ciò che fanno.

  • 145 vicarios privisionis: cfr Albuc. ad l.

1290    Quid vi carentes commemorem vicarios145
           Perché dovrei ricordare i vicari di nessuna provvisione,

  • 146 syndicos: cfr Gai. Dig. 3. 4. 1. 1.

1291    Provisionis nullius? quid syndicos146
           Privi di potere? Perché i sindici

1292    Fisci qui adimplent optime fiscum suum
           Del fisco, che riempiono benissimo il loro, di fisco,

1293    Semperque contra Principem pronuntiant?
           E sempre emettono sentenze contro il principe?

  • 147 ambulones: scil. anteambulones, de quibus cfr Mart. 3. 7. 2; 10. 74. 3; Suet. Vesp. 2. 2; Albuc. a (...)
  • v v. 1294: templi-verrios: duo nomina inter se lineola curva subscripta in textu coniunguntur, quod (...)

1294    Haud ambulones atque templi verrios147v
           Non si può non parlare dei preposti gironzoloni

1295    Tacere fas est praepositos, diplomate
           E spazza-chiese, che esprimono sentenze

1296    Qui iura reddunt ex sacro, se mutuum
           Per licenza papale e si detestano

  • 148 fulminant: cfr Verg. G. 4. 561; Aen. 12. 654.

1297    Et execrantur atque diris fulminant148
           A vicenda e lanciano fulmini con gli interdetti

  • 149 Carcanum… Coclitem: cfr Albuc. ad l.

1298    Quique ambiunt vel Carcanum vel Coclitem149,
           E tramano perché Carcano o Coclite

1299    Ut deligantur iudices et insuper
           Siano scelti come giudici; inoltre

1300    Iurant secundum eos statim sententiam
           Giurano che secondo quelli esprimeranno

  • 150 sacciperio: cfr Plaut. Ru. 548; Alciat. Lex. Plaut. p. 120, s. v. sacciperium (sacciperium, videtu (...)

1301    Viso daturos esse sacciperio150.
           Il loro parere, dopo aver ben visto il borsellino.

1302    Horum esse culpa factum, opinor, ut pares
           Per colpa di costoro io credo che sia capitato

  • 151 aranearum stamini: cfr Ov. Met. 4. 179; 6. 145.

1303    Aranearum stamini leges putent151,
           Che le persone ritengano le leggi uguali a filo di ragnatele,

1304    Insecta teneant quae modica, elabentibus
           Che trattengano i piccoli insetti, mentre (ne) scivolano fuori

  • 152 tauris: cfr Plin. NH. 30. 39 (tauri vocantur scarabei terrestres ricino similies - nomen cornicu (...)

1305    Taurisque canibusque atque asylo et cantharis152.
           Scarabei, mosche canine, tafani e cantaridi.

f. 29v

  • 153 quid queror: cfr Tib. 1. 8. 23; Ov. Am. 3. 3. 41 | voces… effundere: cfr Ver. Aen. 5. 723.

1306    Sed quid queror verbis? quid hic voces iuvat153
           Ma perché mi lamento? A che serve dire

  • 154 austrum cedere (scil. caedere): cfr Erasm. Adag. n. 884 (Austrum perculi: Austrum perculi, id est (...)

1307    Effundere irritas et austrum cedere154?
           Parole inutili, parlare al vento e colpire l’aria?

  • 155 in pergula: cfr Plin. NH. 35. 84s.; Erasm. Adag. n. 516 (Ne sutor ultra crepidam) (Otto n. 462).

1308    Oportet huius exhibere in pergula155
           Bisogna esporre alla loggia un quadretto di questa situazione,

  • 156 tabellam: cfr Cic. Fam. 7. 23. 3; Prop. 2. 6. 27; Hor. Serm. 1. 1. 72; Ov. Am. 3. 7. 62; Plin. N(...)

1309    Rei tabellam, intelligant ut certius156
           Perché con maggior chiarezza tutti

  • w v. 1310: ante initium versus lineola instar anguli scripta.

1310    Omnes et oculis conspiciant, tangant manuw.
           Capiscano, vedano con gli occhi e tocchino con mano.

  • 157 lubrico… fastigio: cfr Liv. 44. 9. 9.

1311    |Sublime collis lubrico in fastigio157
           Dipingi, alto sulla cima liscia di un colle,

1312    Palatium depinge, videatur procul
           Un palazzo, che da lontano sembri

1313    Plenum quod auro omnique rerum copia.
           Pieno di oro e fornito di ogni bene.

1314    In illud homines fac avari scandere
           Fa che degli uomini avidi si sforzino

  • x v. 1315: adirent: supra lineam additum inter verba Iustitiae et thronum.
  • 158 thronum: cfr Isid. 20. 11. 9.

1315    Conentur ac si Iustitiae adirentx thronum158.
           Di salirlo, come se si accostassero al trono della Giustizia.

1316    Comitentur illos spes simulque Cupiditas,
           Li accompagnino la Speranza e insieme il Desiderio

  • 159 strophaeus: cfr Albuc. ad l.

1317    Sit Mercurius ductor strophaeus agminis159
           E sia guida della schiera Mercurio strofeo;

  • 160 Laverna: cfr Albuc. ad l.

1318    Sit et Laverna quae, labantes sustinens160
           Ci sia anche Laverna, che, sorreggendo chi scivola

1319    Ficto favore, retro in illos clam manus
           Fingendo di aiutarli, di nascosto metta dietro su di loro

  • 161 exenteret marsupium: cfr Plaut. Ep. 183 (exenterem marsuppium), 511.

1320    Iniiciat atque exenteret marsupium161.
           Le mani e sventri il borsellino;

1321    Postquam fere pervenerit metam prope,
           Dopo che saranno giunti quasi vicini alla meta,

  • 162 Adrastia: cfr Albuc. ad l.

1322    Crepidini adsit insidens Adrastia162,
           Stia seduta su un podio Adrastea,

  • 163 infaustos: cfr Sen. Phoen. 3; Med. 845.

1323    Quae conto eos praecipitet infaustos senes163
           Che con una pertica li butti giù, vecchi disgraziati,

1324    Miserosque nummis et spoliatos omnibus.
           Miseri e spogliati di tutti i loro soldi.

1325    At prae dolore illi se ipsos strangulent,
           Ma per il dolore quelli si strozzino da sé.

1326    Aliqui sed eius vim deae effugiant tamen
           Alcuni tuttavia sfuggano alla violenza di quella dea

1327    Ipsumque tandem perveniant lassi ad iugum
           E infine, stremati, giungano finalmente su quella cima,

1328    Ullum nec aurum reperiant, sed vix eis
           Senza però trovarci nessun oro, ma a stento siano

  • y v. 1329: Resarciatur: in textu antea Resartiatur scriptum erat, deinde prior littera t deleta et s (...)
  • 164 resarciatur: cfr Paul. Dig. 4. 4. 24. 1; 19. 1. 42.

1329    Resarciatury quod Laverna sustulit164.
           Risarciti di ciò che Laverna ha loro rubato.

f. r

1330    Igitur recedant cassi et id praetorium
           Perciò si ritirino a mani vuote, condannino

  • 165 inclament: cum acc. et inf. cfr Varr. L. Lat. 6. 89.

1331    Damnent et ipsam Iustitiae inclament domum165
           Quel tribunale e gridino che la casa della Giustizia

  • 166 Lamiae… imaginem: cfr Albuc. ad l. | hortum Tantali: cfr Albuc. ad l.

1332    Lamiae esse imaginem vel hortum Tantali166.
           È il ritratto di Lamia o il giardino di Tantalo.

  • 167 Euphranor: cfr Plin. NH. 35. 128; Quint. I. O. 12. 10. 6; Lucian. Imag. 7s.

1333    Haec sit tabella, qua nec Euphanor quidem167
           Questo sia il quadro: Eufranore non sarebbe stato capace

  • 168 Apelles: cfr Plaut. Ep. 626; Poen. 1271; Cic. Off. 3. 10; Prop. 3. 9. 11; Ov. Ars 3. 401; Plin. N. (...)

1334    Nec ipse Apelles veriorem pinxerit168.
           Di dipingerne uno più vero e neppure lo stesso Apelle.

Chorus [Coro]

1335    Nil tam recto est ordine ductum
           Niente è stato tracciato con così giusto ordine

  • 169 artibus honestis: cfr Cic. Pro Cael. 9; Tac. Ann. 3. 66; 14. 15.

1336    Artibus aut sic constat honestis169,
           O è formato con le belle arti

1337    Ut non verti dicendo queat,
           Che non possa esser mutato dal parlare,

1338    Ut non docto sermone promi
           Che non possa essere espresso con un discorso

1339    Possit et apto.
           Elaborato e pertinente.

1340    Nil rursus sic est male factum
           Nulla d’altro canto è così mal fatto

  • 170 bonos… mores: cfr Sen. Ep. 5. 5; Apul. Met. 7. 27.

1341    Contraque bonos veterum mores170,
           E contro i buoni costumi degli antenati

1342    Excusari ut non queat, ipsa
           Che non possa esser giustificato, se chi parla

  • 171 dulci… lingua: cfr Ov. Her. 13. 122.

1343    Hoc dulci loquens si lingua velit171.
           Lo voglia con la stessa dolce lingua.

1344    Sacrosanctas damnat hic artes,
           Costui condanna delle sacrosante attività,

1345    Quîs sine nulla est facies urbis,
           Senza le quali nessuna città prende forma,

1346    Quîs sine nemo securus agit,
           Senza le quali nessuno vive sicuro,

1347    Atque ignorat non sine divum
           E ignora che non senza il volere

1348    Numine miseros esse clientes,
           Degli dei ci sono dei miseri clienti

  • 172 circumvolitant: cfr Col. 1. Praef. 9.

1349    Qui subsellia circumvolitant172
           Che svolazzano intorno agli scranni

1350    Poenasque suae dant nequitiae.
           E pagano il fio della loro malvagità.

f. 30v

1351    | Aliena petens litigat ille,
           Uno fa un processo perché vuole la roba d’altri,

1352    Hic depositum reddere nollet,
           Questo non vorrebbe restituire un deposito,

  • 173 trico: cfr Albuc. ad l.

1353    Alter trico solvere nulli173
           Un altro, cattivo pagatore, non vuol pagare nessuno

  • 174 perfricat… faciem: cfr Cic. Tusc. 3. 41; Sen. Ep. 40. 13; Quint. I. O. 11. 3. 160; Mart. 11. 27. 7

1354    Vult ut Rixius, perfricat alter174
           Come Rissio; un altro abbandona

1355    Faciem et, cum sit debitor, ultro
           Ogni pudore e, pur essendo debitore, si comporta

1356    Agit et scenas litibus ornat.
           Disinvoltamente e dei processi fa spettacolo.

  1357 Ob Iustitiam nemo movetur,
        Non c’è nessuno mosso dalla giustizia,

  • 175 tenax: cfr Sen. Ep. 7. 6; 66. 32.

1358    Aequi nemo est iustique tenax175,
           Nessuno che tenga tanto strette equità e giustizia:

  • 176 omnes… trahuntur: cfr Ecclesiastes 10. 19 (pecuniae oboediunt omnia); Pub. Syr. Sent. 458 ed. Meye (...)

1359    Omnes solum sed regit aurum176,
           L’oro soltanto guida tutti,

1360    Omnes avida mente trahuntur.
           Tutti sono trascinati dall’avidità.

  • z v. 1361: ante est littera n, ut videtur, deleta.

1361    Ipsius auri estz nemo non tenax.
           Tutti tengono tanto stretto l’oro

1362    Merito poenas summit ab illis
           Che a ragione fa pagar loro il fio

1363    Ulctio sancta deum.
           La sacrosanta vendetta degli dei.

1364    Sic et, reges dum Marte fremunt
           Così anche i re, mentre fremono guerra

1365    Non contentique suis finibus
           E, non contenti delle loro terre,

1366    Mutua tractant odia vicissim,
           Sfogano odi reciproci tra loro,

  • 177 Alpini: cfr Verg. Buc. 10. 47; Aen. 4. 442; Hor. Serm. 1. 10. 30 | caprimulgi: cfr Catull. 22. 10; (...)

1367    Alpini illos caprimulgi dare177
           I mungi-capre alpini li costringono

1368    Cogunt poenas, iungere dum arma
           A pagare il fio, fingendo di unire le proprie armi

1369    Simulant et opem ferre fugatis
           E di dare loro aiuto, una volta che sono messi in fuga;

1370    Nullamque ferunt, subripientes
           Ma non portano nessun aiuto, anzi estorcon loro

  • 178 hoc colore: cfr Plaut. Ru. 997.

1371    Hoc stipendia magna colore178,
           Con questa finzione grossi compensi:

1372    Ut, qui populus fuerat quondam
           In tal modo quel popolo che una volta era solito

1373    Ursos solitos vincere tantum,
           Vincere soltanto gli orsi,

f. 31r

1374    Nunc ab asellis mulgeat aurum
           Ora munge oro ai somarelli

1375    Miles et ipsos vincat onagros.
           E il soldato vince i muli stessi.

  • 179 Arctocrates: cfr Albuc. ad l.

1376    Sic Arctocrates, iuris et aequi179
           Così Artocrate, in-consulto di diritto

  • 180 inconsultus: cfr Hor. Carm. 1. 34. 2s.; Ep. 1. 5. 15; Pophyr. ad Hor. Carm. l. l. p. l43. 30s. ed. (...)

1377    Inconsultus, dum sibi censum180
           E dell’equità, mentre sottraeva per sé con l’inganno

1378    Patrui falsus praeripit omnem
           Tutti i beni dello zio paterno

1379    Spoliatque suos dum patrueles
           E ne spogliava i cugini paterni

1380    Et suppositis utitur audax
           E si avvaleva, l’audace! di documenti

1381    Tabulis, in re victus aperta,
           Falsi, sconfitto dall’evidenza dei fatti,

1382    Aliena petens, propria amisit.
           Mentre voleva la roba d’altri, perse la propria.

1383    Sic delyros hocce videmus
           Così vediamo spesso sbagliare

  • 181 chymistas: cfr Albuc. ad l.

1384    Vitio labi saepe chymistas181,
           Per questo vizio quei pazzi degli alchimisti,

1385    Dum sua opinantur chalcimia
           Quando credono di mutare con la loro alchimia

1386    Rerum speties vertere et aurum
           Le proprietà delle sostanze e di ricavare biondo

1387    Flavum ex viridi fundere suco;
           Oro da un intruglio verde.

1388    Haud immeritas hi quoque poenas
           Anche costoro pagano un fio non immeritato

  • 182 praestigiis: cfr Plaut. Cap. 524.

1389    Dant, praestigiis inopes facti182,
           Cadendo in miseria per i loro imbrogli,

  • 183 Simalio: cfr Albuc. ad. l.

1390    Ut Simalio cordiger olim183,
           Come tempo fa Simalo il cordigliere,

1391    Id profundens quod habet aeris,
           Impegnando tutto il denaro che aveva,

1392    Non offendens, sperat ut, aurum.
           Senza trovare l’oro, come invece sperava.

1393    Sic quotidie cernimus illos,
           Così vediamo ogni giorno coloro

1394    Quicunque sacerdotia avitis
           Che accumulano cariche religiose ai beni

1395    Cumulant opibus iunguntque suas
           Di famiglia e uniscono le loro fortune

1396    Sacratis fortunas, tandem
           A quelle ecclesiastiche, alla fine

f. 31v

1397    Perdere utrasque.
           Perdere tutte e due.

1398    Nam corrodunt sacra prophanos,
           Infatti il sacro corrode il profano,

  • 184 ut penna… aliarum: cfr Plin. NH. 10. 15 (aquilarum pinnae mixtas reliquarum alitum pinnas devora (...)

1399    Ut penna aquilae mixta volucrum184
           Come una penna d’aquila, unita alle piume

1400    Plumis aliarum. Et enim antiqua est
           Degli altri uccelli: infatti è antica

  • 185 lex Saturni: cfr Plat. Gorg. 523 a-b (ἦν οὖν νόμος ὅδε περὶ τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ Κρόνου, καὶ ἀεὶ καὶ ν (...)

1401    Lex Saturni inscripta tabellis185,
           Legge di Saturno, scritta su tavole,

  • aa v. 1402: CH (Chorus?) ante Redeat scriptum.
  • 186 redeat… coacta est: cfr Erasm. Adag. n. 680 (salis onus unde venerat, illuc abiit).

1402    Redeataa res illo unde coacta est186.
           Che il bene ritorni da dove è stato preso.

1403    Nam, quisque fuit maximus ut fur
           Infatti, come uno è stato un gran ladro,

1404    Rapto vivens, foenore dives,
           Vivendo di furti e ricco per usura,

1405    Ita, dum noxas purgare putat,
           Così, mentre credeva di risarcire il mal fatto,

1406    Hisce sacrificis plura reliquit.
           Ha lasciato di più a questi preti.

  • 187 quaesita… dilabuntur: cfr Cic. Phil. 2. 65 (ut est apud poetam nescio quem ‘male parta male dilabu (...)

1407    Quaesita malis artibus ergo187
           Ciò che si è ottenuto con mezzi disonesti,

1408    Male perduntur. Haec leno rapit
           Male si perde: lo arraffa il mezzano,

  • 188 Catamytus (scil. catamitus): cfr Cic. Phil. 2. 77; Petron. 63. 3; Apul. Met. 1. 12.

1409    Rapit et meretrix et catamytus188,
           La prostituta e l’amasio,

1410    Luxus, lusus, ganea, venter
           Il lusso, il gioco, la taverna, la pancia,

  • 189 venatorii… canes: scil canes venatici, de quibus cfr Plaut. Mil. 268; Cic. Verr. 2. 4. 31 ; Apul. (...)

1411    Venatoriique canes ingens189
           I cani da caccia, un gran seguito

  • 190 servitium: cfr Plaut. Cur. 300.

1412    Et servitium accipitresque190.
           Di servi e i falchi.

1413    Nil mirum igitur si cuncta malos
           Niente da stupirsi perciò se tutte queste cose

1414    Male parta haec penduntur in usus
           Mal acquistate si impiegano in cattivi usi

1415    Secumque trahant etiam si qua
           E trascinano con sé i beni che ci sono,

1416    Bene parta a maioribus adsint.
           Onestamente acquistati dagli antenati.

1417    Haec sententia certa deorum est:
           Questo è un giudizio infallibile degli dei:

  • 191 plectit… nocentes: cfr Erasm. Adag. n. 1538 (Adrastia Nemesis. Rhamnusia Nemesis).

1418    Plectit Nemesis saeva nocentes191.
           La crudele Nemesi colpisce chi fa il male.

  • 192 fingit… suis: cfr Cic. Parad. 5. 1. 34 ([fortuna] cuique fingitur moribus) (Otto n. 702).

1419    Fingit fortunam (ut sermo vetus)192
           Ciascuno si costruisce (come dice un vecchio proverbio)

f. 32r

1420    Moribus unus sibi quisque suis.
           La propria fortuna con il suo comportamento.

  • 193 spectrum: cfr Albuc. ad l.

1421    Sed hoc quid est? En advenit (videte!) spectrum pallidum193,
           Ma che cos’è questa cosa? Ecco, arriva, vedete! uno spettro pallido,

  • 194 hiulcum: cfr Plaut. Tri. 287 | stridula voce: cfr Sen. Ep. 56. 2 (stridulam vocem) | frendens dent (...)

1422    Tremens, hiulcum, stridula voce atque frendens dentibus194.
           Tremante, con la bocca spalancata, dalla voce stridula, e digrigna i denti.

1423    Emissus est ab inferis, ut credimus, Philargyrus.
           È stato mandato fuori dagli inferi, credo, Filargiro:

1424    Fortassis illum noluit ad se recipere nec Horcus quidem,
           Forse neppure l’Orco ha voluto tenerlo presso di sé,

1425    Uno satis habens Tantalo. Audiamus ergo quid velit.
           Avendone abbastanza del solo Tantalo. Sentiamo dunque che cosa vuole.

Haut de page

Notes

1 titillo: cfr Cic. Fin. 1. 39; Off. 2. 63; Sen. Ep. 113. 2 | deliqueo: cfr Cic. Tusc. 4. 37.

2 Callia: cfr Albuc. ad l.

3 vola: cfr Plin. NH. 11. 253; Paul.-Fest. s. v. volae vestigium, p. 511. 3s. ed. Lindsay; Isid. 12. 7. 4.

4 euge: cfr Plaut. Am. 802; Ter. Ad. 911.

5 emungis: cfr Plaut. Bacc. 701 | coccio: cfr Albuc. ad l. | praesentaneum: cfr Plin. NH. 20. 9; 24. 2; 27. 70.

6 haereditatem… effertissimam: cfr Plaut. Cap. 775 (hereditatem sum aptus effertissimam).

7 mannos: cfr Lucr. 3. 1063; Hor. Carm. 3. 27. 7; Prop. 4. 8. 15; Ov. Am. 2. 16. 49; Isid. 12. 1. 55; Albuc. ad l. | astures: cfr Plin. N. H. 3. 6 ; 3. 17; Albuc. ad l.

8 latrunculorum: cfr Cic. Prov. Cons. 15; Ulp. Dig. 32. 1. 1.

9 virgata: cfr Prop. 4. 10. 43; Verg. Aen. 8. 660.

10 Coa vestis: cfr Prop. 1. 2. 2; Tib. 2. 4. 29 | multitia: cfr Iuv. 2. 66, 73;11. 88; Schol. in Iuv. 2. 76, p. 190 5s. ed. Jahn (vestes molliori textas sub stamine, quibus solent uti puellae).

11 carbasinae: cfr Apul. Met. 8. 27 | subuculae: cfr Varr. L. Lat. 5. 131; Hor. Epist. 1. 1. 95. Suet. Aug. 82. 1.

12 Repalli: cfr Albuc. ad l.

13 Sabellae: cfr Albuc. ad l. | immeiere: cfr Pers. 6. 73 (patriciae inmeiat volvae) | bulgam: cfr Lucil. 623 ed. Marx apud Non. p. 78 ed. Merc.; Perotti, Cornucop. c. 206. 34-36.

14 decoquebam: cfr Cic. Phil. 2. 44; Sen. Ben. 5. 21. 3.

15 subligar: cfr Plin. NH. 12. 59; Mart. 3. 87. 4.

16 tumulum Vitellii: cfr Albuc. ad l.

17 rhoncis: cfr Mart. 1. 3. 5; 3. 82. 30; 4. 86. 7 | sannis: cfr Pers. 1. 62; 5. 91 | ciconia: cfr Pers. 1. 58.

18 fumidis: cfr Lucr. 3. 304; Verg. Aen. 7. 76.

19 Iro: cfr Hom. Od. 18. 1ss.

20 Euganeis… praedonibus: cfr Albuc. ad. l.

21 Codro: cfr Cic. Fin. 5. 62; Hor. Carm. 3. 19. 1.

22 cerdo: cfr Pers. 4. 51; Iuv. 4. 153; 8. 182 | Betullius: cfr Albuc. ad l.

23 nugivendus: cfr Plaut. Aul. 525; Non. p. 144 ed. 144 ed. Merc. (nugivendos Plautus dici voluit omnes eos, qui aliquid mulieribus vendant; nam omnia, quibus matronae utuntur, nugas voluit appellari); Albuc. ad l.; Alciat. Lex. Plaut. p. 108 s. v. nugivendus (nugivendi, artifices qui nugas, id est offucias et quisquilias quasdam mulieribus vendunt) | Pyrgidius: cfr Albuc. ad l.

24 stemmata: cfr Pers. 3. 28; Sen. Ben. 3. 28. 2; Ep. 44.1; Mart. 4. 40. 1; Iuv. 8. 1.

25 soles: cfr Albuc. ad. l.

26 antelunaris: cfr Albuc. ad. l.

27 fibulabo: cfr A. Calepino, Dictionarium Latinum, s. v. fibulare, Venetiis 1513, f. 117v.

28 cicadas fibulasque Cecropum: cfr Albuc. ad. v. 1022.

29 atratus: cfr Cic. Vat. 30; Suet. Ner. 47. 2; Apul. Met. 2. 27.

30 expuit: cfr Plaut. Ps. 74s. (pumiceos oculos habeo: non queo / lacrumam exorare ut expuant unam modo).

31 cassus: cfr Plaut. Aul. 191 | farctus: cfr Catull. 28. 13.

32 sorores: de Parcis cfr Verg. Aen. 7. 327; Ov. Ep. 14. 15; Lucan. 6. 703.

33 inevitabilis: cfr Curt. 4. 6. 17; 10. 1. 30; Manil. 2. 113 | necessitas: cfr Cic. Nat. deor. 1. 55 (Hinc vobis extitit primum illa fatalis necessitas, quam εἱμαρμένην dicitis).

34 hoc illud est: cfr Ter. An. 125.

35 Albutium: cfr Albuc. ad l.

36 dieclas: cfr Plaut. Ps. 503; Ter. An. 710; Varr. L. Lat. 11. 12; Apul. Met. 1. 10.

37 incusas deos: cfr Liv. 25. 37. 9; Tac. Hist. 2. 47.

38 clatrata: cfr Cat. Agr. 4. 1; Plaut. Mil. 379 | lacernula: cfr Arnob. 2. 19, p. 63. 6 ed. Reifferscheid.

39 cruralia: cfr Petron. 40. 5; Ulp. Dig. 34. 2. 25. 4.

40 esurirent: cfr Plin. NH. 9. 138.

41 conturbaveras: cfr Albuc. ad l.

42 insulas: cfr Cic. Cael. 17; Sen. Dial. 5. 35. 5; Mart. 4. 37. 4; Paul.-Fest. s. v. insulae, p. 98s. ed. Lindsay; Paul. Dig. 1. 15. 3. 1.

43 expilasti: cfr Paul. Dig. 48. 6. 1.

44 holosericus; cfr Graec. ὁλοσηρικός (cfr Hesych. s. v. Σῆρες) | Myops: cfr Albuc. ad l.

45 supponeret: cfr Cic. De leg. 1.43 (testamenta falsa supponere); Parad. 6. 43.

46 veh tibi: cfr Plaut. As. 306.

47 bolus: cfr Plaut. Rud. 360; Ter. Hau. 603.

48 fratris uterini: cfr Gen. 43. 29; 44. 20; Cod. Iust. 5. 62. 1; Isid. 9. 6. 7.

49 Pheidone: cfr Aristoph. Nub. 65; Alciat. Aristoph. Nub. Trans. v. 131, f. 63r; Albuc. ad l.| lymphaticus: cfr Liv. 10. 28; Sen. Ep. 13. 9; Apul. Met. 4. 25; 8. 27.

50 nugae merae: cfr Plaut. Ps. 348; Apul. Met. 1. 8.

51 Arripiden: cfr Plaut. Pers. 705 (Quodsemelarripides Numquameripides) | Stypticum: cfr Plin. NH. 21. 166; 24. 120.

52 vin’: cfr Plaut. Am. 769; Ter. Hau. 585 | profiteri: cfr Ter. Eu. 3; Cic. Arch. 7; Liv. 4. 12.

53 agnationem: cfr Cic. De or. 1. 173; Iustinian. Inst. 3. 5. 4.

54 rubrica: cfr Pers. 5. 90; Quint. I. O. 12. 3. 11; Paul. Dig. 43. 1. 2. 3.

55 vallata… moenibus: cfr Sil. 2. 457.

56 sponsione: cfr Plaut. Men. 593; Cic. Quinct. 32; Paul. Dig. 50. 16. 7.

57 Aethiopem lavas: cfr Erasm. Adag. n. 350 (Aethiopem lavas. Aethiopem dealbas) (Otto n. 32).

58 scabies… pruriet: cfr Isid. 4. 8. 10.

59 ius… in armis: cfr Sen. Herc. Fur. 253 (ius est in armis) | Casperium vel Balbium: cfr Albuc. ad l.

60 latrunculantur: ex voce latrunculator (de quo cfr Ulp. Dig. 5. 1. 61. 1; Perotti, Cornucop. c. 794. 49) derivatum.

61 repellitur vis vi: cfr Cic. Sext. 39, 88.

62 spepondit: de verbi forma cfr Gell. 6. 9. 12-15.

63 condylo: cfr Albuc. ad l.

64 antestor: cfr Plaut. Cur. 621; Pers. 747; Poen. 1230; Hor. Serm. 1. 8. 76; Porphyr. ad Hor. l. l., p. 278. 31 - p. 279. 14 ed. Holder | vellicem aures: cfr Albuc. ad l.

65 crassator: cfr Cic. De fat. 34; Petron. 82. 3, 4; Plin. N. H. 8. 144; Callistrat. Dig. 48. 19. 28. 10 | obsessor: cfr Plaut. Ps. 807; Cic. De dom. 13 | furcifer: cfr Plaut. Am. 285.

66 alieni… appetens: cfr Cic. De or. 2. 135.

67 facesse: cfr Plaut. Ru. 1062 | in cloacam mittito: cfr Script. Hist. Aug., Hel. 17. 2; Gord. 13. 9.

68 ploxemos [scil. ploxenos]: cfr Catull. 97. 6 (ploxeni); Quint. I. O. 1. 5. 8 (ploxenum); Paul.-Fest. p. 260. 1-4; 261, 1 (ploxinum capsa dixerunt) ed. Lindsay; Perotti, Cornucop. c. 690. 10s. (ploxinum. capsa, quod plura ibi reponantur)| armarium: cfr Plaut. Cap. 909.

69 capsas: cfr Cic. In Caec. 51 | locellos: cfr Petron. 140. 15; Mart. 14. 13. 1s. | sportulas: cfr Plaut. Men. 219 | fiscos: cfr Cic. Verr. 2. 3. 183; Sen. Dial. 5. 33. 2 | foros: scil. forulos: cfr Iuv. 3. 219; Suet. Aug. 31. 1.

70 inferre litem: cfr Cic. Clu. 116.

71 donivoris: cfr Graec. δωροϕάγος (Hes. Op. 221, 264, de iudicibus); Erasm. Adag. n. 895 (Dimidium plus toto) | querqueris: Albuc. ad l.

72 limiungues: cfr Albuc. ad l.

73 cheragra… aurea: cfr Hor. Serm. 2. 7. 15; Ep. 1. 1. 31; Cels. 1. 9. 1; Pers. 5. 58 (lapidosa chiragra); Mart. 1. 98. 1.

74 cucuriet: cfr Suet. fr. 161, p. 251 ed. Reifferscheid (gallorum cucurrire); Albuc. ad l.

75 cryptan: cfr Vitruv. 6. 5. 2.

76 dolia relinam omnia, omnes serias: cfr Ter. Hau. 460 (relevi dolia omnia, omnis serias).

77 meraciora: cfr Apul. Fl. 20.

78 Trochiscum: cfr Albuc. ad l.

79 venit… dolio: cfr Ov. Ars 1. 543 (ebrius, ecce, senex pando Silenus asello); Fast. 1. 399; 6. 399; Sen. Oed. 429.

80 dactylothecas: cfr Mart. 11. 59. 4 (dactylothecam non habet).

81 Palasio: cfr Albuc. ad l.

82 iaspides: cfr Plin. NH. 37. 75; Perotti, Cornucop. c. 248. 10s. (sunt iaspides quidam smaragdo similes, alii glauci, alii similes aeri); Albuc. ad l.

83 Pyxo… et Creonti et Turnio: cfr Albuc. ad v. 1142.

84 hic… lapis: cfr Plin. NH. 37. 118 (libet obiter vanitatem magicam hic quoque coarguere, quoniam hanc utilem esse contionantibus prodiderunt).

85 Arabia… gemmula: cfr Albuc. ad. l.

86 cacabo: cfr Varr. L. Lat. 5. 127; Isid. 220. 8. 3.

87 simile… gaudet: cfr Macr. Sat. 7. 7. 12 (similibus enim similia gaudent); Isid. 2. 44 (similes enim similibus coniungi solent); Erasm. Adag. n. 120 (aequalis aequalem delectat) (Otto n. 1335).

88 vespertilio: cfr Aristoph. Av. 1296, 1564 (Χαιρεϕῶν ἡ νυκτερίς); Corbetta, In Alciat. Nub. Transl. f. 951.

89 Chaerephonti: cfr Aristoph. Nub. 103; Alciat. Aristoph. Aristoph. Nub. transl. 130, f. 58v; Corbetta, In Alciat. Nub. Transl. f. 951-3; f. 97v 9 | buxeo: cfr Aristoph. ibid.; de voce buxeo cfr Varr. Men. 489 ed. Bücheler apud Non. p. 460 ed. Merc.; Plin. NH. 8. 71; Mart. 2. 41; Apul. Met. 1. 19.

90 xeniis: cfr Mart. 13. 3. 1; Plin. Ep. 5. 13. 8; Ulp. Dig. 1. 16. 6. 3 | nundinabor: cfr Cic. Verr. 2. 1. 119.

91 Cotthyphum: cfr Graec. κόττυϕος / κόσσυϕος (Turdus merula L.): cfr Albuc. ad l.

92 haec transmarina seu marina: cfr Albuc. ad l.

93 palmarium: cfr Ter. Eu. 930.

94 proh coelitum fidem virumque: cfr Cic. Tusc. 5. 48 (pro deorum atque hominum fidem!).

95 laniena: cfr Plaut. Epid. 199; Apul. Met. 2. 30; 3. 3.

96 lamias: cfr Hor. Ars 340; Iuv. 5. 154; Apul. Met. 1. 17; 5. 11 | chymeras (scil. chimaeras): cfr Cic. Nat. deor. 1. 108; Lucr. 5. 905; Verg. Aen. 6. 288; [Tib.] 3. 4. 86 | dracones: cfr Cic. Tusc. 2. 22; Verg. Aen. 2. 225; 4. 484; Prop. 2. 24b 6 | sues: ad monstra ut Calydonium aprum vel suem spectat: cfr Ov. Her. 20. 101; Mart. 11. 18. 18; Hyg. Fab. 172.

97 caetos [scil. cetos]: cfr Varr. Men. 406 ed. Bücheler apud Non. p. 400 ed. Merc.; Isid. 12. 6. 8 | pithonas [scil. pythonas]: cfr Prop. 4. 6. 35; Ov. Met. 1. 438; Sen. Herc. O. 94; Isid. 8. 11. 54 | striges: cfr Prop. 4. 5. 17; Ov. Fast. 6. 139 | gorgonas: cfr Verg. Aen. 6. 289.

98 Harpiyas (scil. Harpyias): Alciatus errat: agitur enim non de Harpyis, sed de Stymphalidibus (Perotti, Cornucop. p. 540. 24s. (quidam parum docti harpyas esse existimarunt): cfr Verg. Aen. 6. 289; Serv. In Verg. Buc. 10. 69, p. 127. 25 - 127. 2 ed. Thilo.

99 excetram: cfr Plaut. Pers. 3 (superavit aerumniis suis aerumnas Herculi. / Nam cum leone, cum excetra, cum cervo, cum apro Aetolico, / cum avibus Stymphalicis, cum Antaeo deluctari mavelim); Serv. l. l. | cancrum: cfr Col. 10. 1. 1. 313 (hauserit et flammis Lernaei brachia cancri); Hyg. Astr. 2. 23. 2.

100 bubilia: cfr Plaut. Pers. 319.

101 strophis: cfr Sen. Ep. 26. 5; Mart. 11. 7. 4; Plin. Ep. 1. 18. 6.

102 tricis: cfr Plaut. Pers. 531.

103 praefectum urbis: cfr Albuc. c. 48r 16s.

104 quiritantes: cfr Varr. L. Lat. 6. 68 (quiritare dicitur is qui Quiritum fidem clamans inplorat).

105 sponsam: cfr Ter. An. 324; Hor. Carm. 4. 2. 21 | nubilem: cfr Cic. Clu. 11; Ov. Rem. 571; Apul. Met. 7. 21.

106 framea: cfr Iuv. 13. 79; Tac. Ger. 6. 1; Gell. 10. 25. 2; Ulp. Dig. 46. 13. 3. 3.

107 raphismate (scil. rapismate): cfr Albuc. ad l.

108 libellum supplicem: cfr Mart. 8. 31. 3 (supplicibus dominum lassare libellis); Albuc. ad l.

109 in mora periculum: cfr Liv. 38. 25. 13 (plus in mora periculi).

110 causidicum: cfr Cic. De or. 1. 202; Lucr. 4. 966; Petron. 47. 6; Quint. I. O. 12. 1. 25; Sen. Dial. 5. 37. 2; Iuv. 6. 439; Mart. 1. 97. 2; Apul. Ap. 38.

111 nescio… quid agam: cfr Plaut. Am. 1056.

112 deterreor: cfr Cic. Verr.1. 1. 14; Apul. Fl. 18.

113 facti poenitens: cfr Pub. Syr. 196 ed. Meyer.

114 recurrere… currere: cfr Erasm. Adag. n. 832 (satius est recurrere quam currere male) ex Lucian. As. 18 (παλινδρομῆσαι μᾶλλον ἢ κακῶς δραμεῖν).

115 Cephas… Aristius: cfr Albuc. ad l.

116 redemptor litium: cfr Ulp. Dig. 17. 1. 6. 7.

117 subruber: cfr Cels. 2. 4. 8.

118 apage: cfr Plaut. Bac. 372.

119 ArulenusAlosius: cfr Albuc. ad l.

120 reculis: cfr Plaut. Cist. 377.

121 missitant: cfr Sall. Iug. 38. 1; Liv. 9. 45. 5; Plin. NH. 33. 12.

122 certo certius: cfr Plaut. Cap. 644; Apul. Met. 2. 7; Ulp. Dig. 45. 1. 38. 5.

123 addidici: cfr Ov. Met. 3. 593.

124 Diagoram: cfr Albuc. ad l.

125 incubare: cfr Plaut. Cur. 61.

126 victitet: Plaut. Cap. 83.

127 infatuent: cfr Cic. Flac. 47; Phil. 3. 22.

128 emunxerint: cfr Plaut. Epid. 494.

129 Charibdis (scil. Charybdis): cfr Cic. Phil. 2. 67 (Charybdis tam vorax).

130 dilacerant: cfr Plaut. Cap. 672.

131 pragmaticos: cfr Cic. De or. 1. 253 (illi disertissimi homines habent in causis iuris peritos, cum ipsi sint imperitissimi, ei qui… pragmatici vocantur); Quint. I. O. 12. 3. 4.

132 subadiuvae: cfr Iustinian. Cod. 12. 20. 4; Not. Dignit. Oc. 25. 43, p. 176 ed. Seeck.

133 cancellarii: cfr Script. Hist. Aug. Car. 15. 7; Not. Dignit. Oc. 9. 15, p. 145 ed. Seeck.

134 dyplomata [scil. diplomata]: cfr Suet. Cal. 38. 1; Tac. Hist. 2. 54.

135 subdoli: cfr Plaut. Aul. 334.

136 Virro: cfr Albuc. ad l.

137 lusitaret: cfr Plaut. Cap. 1003.

138 Insubris Tricongii: cfr Plin. NH. 14. 144s. (famam apud Graecos Alcibiades meruit, apud nos cognomen etiam Novellius Torquatus Mediolanensis, ad proconsulatum usque praeturae honoribus gestis, tribus congiis – unde et cognomen illi fuit – epotis uno impetu, spectante miraculi gratia Tiberio principe, in senecta iam severo atque etiam saevo alias. Et ipsi iuventa ad merum pronior fuerat, eaque commendatione credidere L. Pisonem urbis curae ab eo delectum, quod biduo duabusque noctibus perpotationem continuasset apud ipsum iam principem).

139 Thraseas [scil. Thrasea]: cfr Plin. Ep. 3. 16. 10; Tac. Agr. 2. 1; Hist. 2. 91; Ann. 13. 49; Albuc. ad l.

140 Cassii: scil. Lucius Cassius Longinus Ravilla, de quo cfr Cic. Rosc. Am. 84; Brut. 97; Val. Max. 3. 7. 9; Frontin. De aqu. 8. 1.

141 Portii: scil. Marcus Porcius Cato censor, de quo cfr Nep. Cat. 2. 3 | Bocchyris: cfr Zenob. 2. 60, Corp. Paroem. Graec. I, p. 48. 4-6 ed. Schneidewin; Erasm. Adag. n. 1665 (Bocchyris); Albuc. ad l.

142 Tenedia securis: cfr Cic. Ad Q. fr. 2. 11. 2; Zenob. 6. 9 (Τενέδιος ἄνθρωπος), Corp. Paroem. Graec., I, p. 163. 15-18 ed. Schneidewin; Diogenian. 8. 58 (Τενέδιος πέλεκυς) Corp. Paroem. Graec., I, p. I 317. 1-4 ed. Schneidewin; Suid. s. v. Τενέδιος ἄνθρωπος; Erasm. Adag. n. 3006 (Tenedius homo), n. 3007 (Tenedius patronus); Albuc. ad v. 1285 (Otto, n. 1759).

143 magiri: cfr Iuv. 9. 109 (archimagiri); Albuc. ad l.

144 extraordinarios: cfr Ulp. Dig.1. 6. 16. 6.

145 vicarios privisionis: cfr Albuc. ad l.

146 syndicos: cfr Gai. Dig. 3. 4. 1. 1.

147 ambulones: scil. anteambulones, de quibus cfr Mart. 3. 7. 2; 10. 74. 3; Suet. Vesp. 2. 2; Albuc. ad l.

148 fulminant: cfr Verg. G. 4. 561; Aen. 12. 654.

149 Carcanum… Coclitem: cfr Albuc. ad l.

150 sacciperio: cfr Plaut. Ru. 548; Alciat. Lex. Plaut. p. 120, s. v. sacciperium (sacciperium, videtur fuisse maior pera, instar sacci, in qua viatores marsupia, crumenas, bulgas et huiusmodi minores folliculi coniicerent).

151 aranearum stamini: cfr Ov. Met. 4. 179; 6. 145.

152 tauris: cfr Plin. NH. 30. 39 (tauri vocantur scarabei terrestres ricino similies - nomen cornicula dedere -, alii pediculos terrae vocant); Isid. 12. 8. 5 (tauri vocantur scarabei terrestres ricino similes); Albuc. ad l. | canis: cfr Isid. 12, 8. 12; Albuc. ad l. | asylo: cfr Plin. NH. 11. 100 (asilus, qui tabanus dicitur), Isid. 12. 8 15 | cantharis: cfr Albuc. ad l.

153 quid queror: cfr Tib. 1. 8. 23; Ov. Am. 3. 3. 41 | voces… effundere: cfr Ver. Aen. 5. 723.

154 austrum cedere (scil. caedere): cfr Erasm. Adag. n. 884 (Austrum perculi: Austrum perculi, id est operam lusi, est apud Plautum in Epidico [Plaut. Ep. 592: plaustrum (v. l. austrum) perculi]) (Otto n. 1437, s. v. plaustrum).

155 in pergula: cfr Plin. NH. 35. 84s.; Erasm. Adag. n. 516 (Ne sutor ultra crepidam) (Otto n. 462).

156 tabellam: cfr Cic. Fam. 7. 23. 3; Prop. 2. 6. 27; Hor. Serm. 1. 1. 72; Ov. Am. 3. 7. 62; Plin. NH. 35. 74.

157 lubrico… fastigio: cfr Liv. 44. 9. 9.

158 thronum: cfr Isid. 20. 11. 9.

159 strophaeus: cfr Albuc. ad l.

160 Laverna: cfr Albuc. ad l.

161 exenteret marsupium: cfr Plaut. Ep. 183 (exenterem marsuppium), 511.

162 Adrastia: cfr Albuc. ad l.

163 infaustos: cfr Sen. Phoen. 3; Med. 845.

164 resarciatur: cfr Paul. Dig. 4. 4. 24. 1; 19. 1. 42.

165 inclament: cum acc. et inf. cfr Varr. L. Lat. 6. 89.

166 Lamiae… imaginem: cfr Albuc. ad l. | hortum Tantali: cfr Albuc. ad l.

167 Euphranor: cfr Plin. NH. 35. 128; Quint. I. O. 12. 10. 6; Lucian. Imag. 7s.

168 Apelles: cfr Plaut. Ep. 626; Poen. 1271; Cic. Off. 3. 10; Prop. 3. 9. 11; Ov. Ars 3. 401; Plin. NH. 35. 79; Quint. l. l. ad v. 1333; Lucian. l. l. ad v. 1333.

169 artibus honestis: cfr Cic. Pro Cael. 9; Tac. Ann. 3. 66; 14. 15.

170 bonos… mores: cfr Sen. Ep. 5. 5; Apul. Met. 7. 27.

171 dulci… lingua: cfr Ov. Her. 13. 122.

172 circumvolitant: cfr Col. 1. Praef. 9.

173 trico: cfr Albuc. ad l.

174 perfricat… faciem: cfr Cic. Tusc. 3. 41; Sen. Ep. 40. 13; Quint. I. O. 11. 3. 160; Mart. 11. 27. 7.

175 tenax: cfr Sen. Ep. 7. 6; 66. 32.

176 omnes… trahuntur: cfr Ecclesiastes 10. 19 (pecuniae oboediunt omnia); Pub. Syr. Sent. 458 ed. Meyer (pecunia* unum regimen est rerum omnium); Erasm. Adag. n. 287 (pecuniae oboediunt omnia).

177 Alpini: cfr Verg. Buc. 10. 47; Aen. 4. 442; Hor. Serm. 1. 10. 30 | caprimulgi: cfr Catull. 22. 10; Plin. NH. 10. 115; Perotti, Cornucop. c. 381. 18s.; 453. 4s.; Albuc. ad l.

178 hoc colore: cfr Plaut. Ru. 997.

179 Arctocrates: cfr Albuc. ad l.

180 inconsultus: cfr Hor. Carm. 1. 34. 2s.; Ep. 1. 5. 15; Pophyr. ad Hor. Carm. l. l. p. l43. 30s. ed. Holder.

181 chymistas: cfr Albuc. ad l.

182 praestigiis: cfr Plaut. Cap. 524.

183 Simalio: cfr Albuc. ad. l.

184 ut penna… aliarum: cfr Plin. NH. 10. 15 (aquilarum pinnae mixtas reliquarum alitum pinnas devorant); Erasm. Adag. n. 2601 (scarabeus aquilam quaerit).

185 lex Saturni: cfr Plat. Gorg. 523 a-b (ἦν οὖν νόμος ὅδε περὶ τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ Κρόνου, καὶ ἀεὶ καὶ νῦν ἔτι ἔστιν ἐν θεοῖς, τῶv ἀνθρώπων τὸν μὲν δικαίως τὸν βίον διελθόντα καὶ ὁσίως, ἐπειδὰν τελευτήσῃ, εἰς μακάρων νήσους ἀπιόντα οἰκεῖν ἐν πάσῃ εὐδαιμονίᾳ ἐκτὸς κακῶν, τὸν δὲ ἀδίκως καὶ ἀθέως εἰς τὸ τῆς τίσεώς τε καὶ δίκης δεσμωτήριον, ὃ δὴ Τάρταρον καλοῦσιν, ἰέναι).

186 redeat… coacta est: cfr Erasm. Adag. n. 680 (salis onus unde venerat, illuc abiit).

187 quaesita… dilabuntur: cfr Cic. Phil. 2. 65 (ut est apud poetam nescio quem ‘male parta male dilabuntur’); Erasm. Adag. n. 682 (Male parta, male dilabuntur) (Otto, n. 1013).

188 Catamytus (scil. catamitus): cfr Cic. Phil. 2. 77; Petron. 63. 3; Apul. Met. 1. 12.

189 venatorii… canes: scil canes venatici, de quibus cfr Plaut. Mil. 268; Cic. Verr. 2. 4. 31 ; Apul. Met. 4. 19; Perotti, Cornucop. c. 350. 44; c. 351. 2.

190 servitium: cfr Plaut. Cur. 300.

191 plectit… nocentes: cfr Erasm. Adag. n. 1538 (Adrastia Nemesis. Rhamnusia Nemesis).

192 fingit… suis: cfr Cic. Parad. 5. 1. 34 ([fortuna] cuique fingitur moribus) (Otto n. 702).

193 spectrum: cfr Albuc. ad l.

194 hiulcum: cfr Plaut. Tri. 287 | stridula voce: cfr Sen. Ep. 56. 2 (stridulam vocem) | frendens dentibus: cfr Plaut. Cap. 913; Truc. 601.

Haut de page

Note de fin

a v. 973: Titillo: antea Titttitillo scriptum, deinde duae litterae t lineolis deletae.

b v. 983: effertissimam: correxi; offertissimam ms.

c v. 1006: dedecore: videtur antea dedecori scriptum ac deinde ab ipso scriba correctum.

d v. 1028: at: supra lineam add.

e v. 1043: es: supra lineam add.

f v. 1057: Holosericus: littera c supra lineam add.

g v. 1059: fieri: supra lineam additum, modico quod in textu scriptum erat deleto | brevi: supra lineam additum, fieri quod in textu scriptum erat deleto.

h v. 1075: sypho, clyster, pinnula: in margine dextro add., iis quae in textu legebantur mox olisbus scorteus erasis, voce forte [?] supra mox evanida vel erasa.

i v. 1079: quamque glans sit mucida: supra lineam ipsius Alciati manu add., verbis vel scarabaei pinnula lineola deletis.

j v. 1090: Aethiopem: littera h supra lineam add.

k v. 1100: tamen: antea tamens scriptum erat, deinde littera s deleta.

l vv. 1105-1107: hi versus in margine dextro ipsius Alciati manu additi sunt, lineola scripta ad additionem indicandam et in margine laevo littera C [scil. personae nomine] inter versus 1091 et 1095 scripta, altera littera C ante v. 1108 deleta.

m v. 1107: ae ante verbum aere deletum.

n v. 1108: ille: supra lineam scriptum, ergo quod in textu scriptum erat deleto.

o v. 1131: me recipiam: supra lineam scriptum, introibo quod in textu erat lineola deleto.

p vv. 1147-1151: hi versus in margine dextro ipsius Alciati manu additi sunt, inter v. 1146 et v. 1152 lineola additamenti signum indicante scripta.

q v. 1166: est post quaenam scriptum lineola deletum.

r v. 1193: Stupro subactam: supra lineam scriptum, Devirginatam, quod in textu scriptum erat, lineola deleto.

s v. 1217: currere: post cad [scil. cadere], lineola erasum, scriptum est.

t v. 1236: comercium: antea comertium scriptum, deinde, littera t lineola deleta, littera c suprascripta est | dextra imae paginae haec recte ad perpendiculum scripta leguntur: Quicunque et esse, scil. initium primi versus paginae sequentis.

u v. 1264: dyplomata: ex diplomata correctum.

v v. 1294: templi-verrios: duo nomina inter se lineola curva subscripta in textu coniunguntur, quod significat nomen compositum esse, scil. ‘templum verrentes’.

w v. 1310: ante initium versus lineola instar anguli scripta.

x v. 1315: adirent: supra lineam additum inter verba Iustitiae et thronum.

y v. 1329: Resarciatur: in textu antea Resartiatur scriptum erat, deinde prior littera t deleta et supra eam littera c addita.

z v. 1361: ante est littera n, ut videtur, deleta.

aa v. 1402: CH (Chorus?) ante Redeat scriptum.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

« Actus tertius, Scena prima »Laboratoire italien [En ligne], 17 | 2016, mis en ligne le 24 octobre 2016, consulté le 29 mars 2024. URL : http://journals.openedition.org/laboratoireitalien/987 ; DOI : https://doi.org/10.4000/laboratoireitalien.987

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-NC-ND-4.0

Le texte seul est utilisable sous licence CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search